Все права на текст принадлежат автору: Жуль Верн.
Это короткий фрагмент для ознакомления с книгой.
80000 кіламетраў пад вадойЖуль Верн

Жуль Верн 80000 кіламетраў пад вадой

Частка першая

Раздзел першы Рухаючыйся рыф

1866 год вызначыўся незвычайным здарэннем, якога ніхто не мог вытлумачыць, і якое пэўна і да гэтага часу не забыта многімі. Чуткі, якія выклікалі цікавасць насельніцтва кантынентаў, узрушылі жыхароў партовых гарадоў і асабліва ўстрывожылі маракоў. Купцы, уласнікі суднаў, капітаны, шкіперы, вайсковыя маракі і нарэшце нават урады многіх дзяржаў Старога і Новага свету — усе былі надзвычайна зацікаўлены гэтым феноменам[1].

У тым годзе цэлы рад караблёў сустрэлі ў моры нейкую доўгую, падобную да верацяна рэч, якая сваімі памерамі і хуткасцю руху перавышала кіта і часам давала яркае святло.

Апісанні гэтых сустрэч, занесеныя ў суднавыя кнігі розных караблёў, аднолькава характарызавалі знадворны выгляд гэтай рэчы, або істоты, і ў адзін голас адзначылі нябачаную хуткасць яе руху. Калі гэта быў кіт, дык па памерах ён быў большы за ўсе віды, якія толькі ведала навука. Але ніводзін з выдатных вучоных — ні К’юврэ, ні Ласепед, ні Дзюмерыль, ні Катрфаж — не згаджаліся паверыць у мажлівасць існавання жывёлы такіх памераў да таго часу, «пакуль не ўбачаць яго ўласнымі вачыма».

Падводзячы вынікі шматлікім паведамленням, адкідаючы надта зменшаныя, па якіх даўжыня гэтага феномена ўсяго толькі дзвесце футаў, і занадта перавялічаныя, па якіх выходзіць, што ён мае даўжыню ў тры мілі і шырыню ў адну, усё-ж можна было смела сказаць, што гэтая жывёла, — калі толькі яна існавала ў рэчаіснасці, — намнога перавышала сваімі памерамі ўсё вядомае іхтыёлагам[2]. А між тым нельга было сумнявацца ў яго існаванні — гэты факт быў бясспрэчны.

Натуральна, што пры ўласцівай чалавеку схільнасці захапляцца загадкамі ўвесь свет быў надзвычай усхваляваны гэтымі паведамленнямі. Скептыцызм, спробы палічыць іх за казкі былі тут зусім недарэчы.

Сапраўды, 20 чэрвеня 1866 года параход «Губернатар Хігінсон», які належаў «Calcutta and Burnach Steam Navigation Company», сустрэў гэтую масу, якая рухалася недалёка ад усходняга берагу Аўстраліі. Спачатку капітан Бэкер рашыў, што ён знайшоў не адзначаны на карце рыф; ён ужо быў сабраўся распачаць дакладнае вызначэнне яго геаграфічных каардынат, як раптам з сярэдзіны дзіўнага прадмета выбухнулі два слупы вады і са свістам падняліся на паўтараста футаў угару. Калі толькі гэта не было вывяржэнне гейзера, «Губернатар Хігінсон», відаць, патрапіў на нейкую невядомую марскую жывёліну, што выкідае з ноздраў слупы вады, змешаныя з парай.

Падобную-ж сустрэчу меў 23 чэрвеня таго-ж года ў Ціхім акіяне параход «Хрыстафор Калумб», належаны «West-India and Pacific Steam Navigation Company». Відаць было, што гэты дзіўны кіт сапраўды мог рухацца з шалёнай хуткасцю, бо на працягу трох дзён «Губернатар Хігінсон» і «Хрыстафор Калумб» сустрэлі яго ў двух розных пунктах зямлі, якія знаходзяцца адзін ад другога на семсот марскіх міль!

Праз пятнаццаць дзён за дзве тысячы міль адтуль параходы «Гельвецыя» Нацыянальнай Кампаніі і «Ханафі» кампаніі «Royal Mail», сустрэўшыся ў Атлантычным акіяне паміж Амерыкай і Еўропай, знайшлі «страшыдла» пад 42°15´ паўночнай шыраты і 60°35´ заходняй даўгаты (ад Грынвіча). Капітаны абодвух параходаў вызначылі мінімальную даўжыню жывёлы ў трыста пяцьдзясят англійскіх футаў[3]. «Ханаан» і «Гельвецыя», кожны памерам сто метраў ад форштэўня[4] да ахтэрштэўня, былі меншымі за яго. Між тым самыя буйныя (кіты, якія сустракаліся ў раёне Алеўцкіх астравоў, Куламака і Ўмгуліка, ніколі не перавышалі пяцідзесяці шасці метраў у даўжыню.

Гэтыя паведамленні і весткі, якія паступалі адно за другім аб тым, што трансатлантычны параход «Перэйра» таксама назіраў страшыдла, што карабель «Этно» нават сутыкнуўся з ім, нарэшце пратакол, складзены афіцэрамі французскага фрэгата «Нармандыя», і дакладная справаздача, якая паступіла ў англійскае адміралцейства ад камандзіра судна «Лорд Клайд» Фітц-Джэмса, — усё гэта надзвычайна ўстрывожыла грамадскую думку. У некаторых краінах з феномена толькі смяяліся, але ў сур’ёзных дзяржавах — у Англіі, Амерыцы і Германіі — ім дужа зацікавіліся.

Ва ўсіх буйных цэнтрах «страшыдла» зрабілася моднай тэмаю для гутарак. Пра яго спявалі песні з эстрад, карыкатуры на яго змяшчаліся ў газетах, п’есы аб ім ставілі ў тэатрах. Ва ўсіх газетах з’явіліся малюнкі выдуманых і сапраўды гіганцкіх істот, якія існавалі — ад страшнага белага кіта прыпалярных вод да фантастычных васьміногаў, якія нібы могуць ахапіць сваімі шчупальцамі пяцісоттонны карабель і зацягнуць яго на марское дно. З архіваў паспешна выцягваліся старадаўнія дакументы, сведчанні даўніх — Арыстотэля, Плінія — якія дапускалі магчымасць існавання марскіх страшыдлаў, апавяданні нарвежскіх маракоў, запісаныя біскупам Понтапідана, паведамленні Паўля Гегеды і, нарэшце, невыклікаючыя сумлення паказанні Харынгтона аб убачанай ім у 1857 годзе нечуваных памераў марской змяі.

Тады ў вучоных колах, у навуковых журналах разгарэліся бясконцыя спрэчкі паміж тымі хто верыў і няверыў. Пытанне аб «страшыдле» займала ўсіх. Патокі чарніла былі разліты ў часе гэтых памятных спрэчак.

На працягу шасці месяцаў барацьба ішла з пераменным поспехам. Бульварны друк падняў на смех артыкулы ў «Бюлетэні Бразіліянскага геаграфічнага інстытута», у «Аналах Берлінскай акадэміі навук», у журнале Смітаўскага інстытута ў Вашынгтоне, здзекваўся з дыскусіі паважаных «The Indian Archipelago» і «Mittheilungen» Петэрмана, з нататак у хроніках лепшых навуковых журналаў Еўропы. Дасціпныя журналісты, скажаючы вядомы сказ Лінея[5] прыведзены кімсьці з супрацоўнікаў «страшыдлы» — «Прырода не стварае дурняў» — угаворвалі вучоных не крыўдзіць прыроду, прыпісваючы ёй стварэнне такіх бескарысных гігантаў, якія могуць існаваць толькі ва ўяўленні п’яных маракоў. Нарэшце папулярны сатырычны журнал пяром вядомага пісьменніка атакаваў «страшыдла» з такім непаўторным гумарам, што пад агульны смех абаронцы яго прымушаны былі адступіць. Так дасціпнасць перамагла навуку.

У першыя месяцы 1867 года пытанне аб «страшыдле» здавалася назаўсёды пахаваным. Але тут новыя факты дайшлі да ведама чытацкай публікі. Справа ўжо ішла не аб адцягненай навуковай праблеме, а аб барацьбе з сур’ёзнаю і зусім рэальнаю небяспекай. Пытанне паўстала ў новым асвятленні. «Страшыдла» зноў зрабілася астраўком, скалою, рыфам, але рухаючымся рыфам, няўлоўным, загадкавым.

Ноччу напярэдадні 5 сакавіка 1867 года параход «Маравія», які належаў «Montreal Ocean Company» пад 27°30´ шыраты і 72°15´ даўгаты напароўся на скалу, не адзначаную ні на якіх картах. «Маравія», дзякуючы папутнаму ветру і чатырохсотсільнай машыне, ішла з хуткасцю трынаццаць вузлоў[6]. Каб корпус судна не быў такім моцным, пры такой хуткасці дно адразу затанула-б ад штуршка, цягнучы на дно сваіх дзвесце трыццаць сем чалавек пасажыраў і каманды.

Сутычка адбылася ў пяць гадзін раніцы. Занімалася толькі што на дзень. Вахценныя афіцэры кінуліся да бартоў. Яны агледзелі паверхню акіяна з вялізарнейшай увагай, але не заўважылі нічога падазронага, калі не лічыць вялікай хвалі, узнятай нібыта магутным грэбным вінтом у трох кабельтовах[7] адлегласці. Адзначыўшы дакладныя каардынаты мясцовасці, «Маравія» прадаўжала свой шлях. Знадворных адзнак аварыі не было выяўлена, і камандны склад парахода дарэмна ламаў сабе голаў над пытаннем, ці наткнуліся яны па падводны рыф, ці на якое-небудзь затануўшае судна. Пасля прыходу ў порт, у сухім доку было ўстаноўлена, што частка кіля «Маравіі» разбіта.

Гэтае дзіўнае здарэнне, мабыць, хутка было-б забыта, як і многа іншых, каб праз тры тыдні яно не паўтарылася ў такіх-жа ўмовах. Толькі на гэты раз, дзякуючы таму, што ў даным выпадку пацярпеўшае судна належала сусветна вядомаму параходнаму таварыству, выпадак стаў шырока вядомы і выклікаў водгукі ўсяго свету.

Мусіць, усім вядома імя англійскага судаўласніка Кюнарда, чые параходы першымі пачалі падтрымліваць рэгулярныя зносіны паміж Еўропай і Амерыкай. За дваццаць сем гадоў існавання параходства судны «Cunard Line» перасеклі Атлантычны акіян, больш як дзве тысячы разоў, ні разу за ўвесь час не спазніўшыся, ні разу не адмяніўшы рэйсаў, ні разу не згубіўшы пісьма з даверанай ім пошты. Аўтарытэт кюнардаўскага параходства быў настолькі моцны, што яно зусім не баялася канкурэнцыі. Тым больш разышліся чуткі пра здарэнне з адным з лепшых параходаў кампаніі.

13 красавіка 1867 года, пры зусім гладкім моры і лёгкім ветрыку, «Шатландыя» была пад 15°12´ шыраты і 45°37´ даўгаты. Тысячасільная машына давала параходу хуткасць трынаццаць вузлоў і сорак тры сотых.

Колы «Шатландыі» рассякалі воды размерана, як гадзіннікавы маятнік.

У 4 гадзіны 17 хвілін, у той час, калі пасажыры пілі чай у вялікім зале, «Шатландыя» злёгку ўздрыганулася ад ледзь прыкметнага ўдару ў правы борт, крыху ззаду ад кола.

Удар быў да таго слабым, што ніхто на палубе не звярнуў-бы на яго ўвагі, каб з трума не данесліся крыкі:

— Мы топімся! Мы топімся!

Пасажыры, натуральна, перапалохаліся. Але капітан Андэрсан паспяшаўся супакоіць іх. Сапраўды, адна прабоіна не магла пагражаць небяспекаю «Шатландыі», падзеленай непрапускаючымі вады перагародкамі на сем адсекаў.

Капітан Андэрсан адразу-ж апусціўся ў трум. Ён устанавіў, што пяты адсек заліты вадою і, мяркуючы па хуткасці, з якою прыбывала вада, прабоіна ў борце павінна быць вельмі значная. На шчасце ў гэтым адсеку не было топак паравых катлоў, якія вядома адразу згаслі-б.

Капітан Андэрсан загадаў спыніць машыны, а аднаму матросу нырнуць у ваду. Матрос далажыў, што ў корпусе судна ёсць прабоіна шырынёй у два метры. Такую прабоіну не было чаго і думаць правіць у моры, і «Шатландыя», з напалову пагружанымі ў ваду коламі, ледзь-ледзь прадаўжала свой шлях. Судна было ў гэты час у трох мілях ад мыса Кліра і ў Ліверпульскі порт прыйшло, спазніўшыся на тры дні, чым выклікала вялікі непакой ва ўсёй Англіі.

«Шатландыю» ўвялі ў сухі док, і інжынеры кампаніі агледзелі яе. Яны не хацелі верыць сваім вачам: на два з паловаю метра ніжэй ватэрлініі ў корпусе судна была прабоіна, меўшая форму правільнага трыкутніка! Берагі прабоіны былі нібы выраўнены пад лінейку, нібы яе зрабілі знарок. Відаць было, што прылада, прабіўшая корпус, была надзвычайна загартаваная. Яшчэ большае здзіўленне выклікала пытанне, якім чынам, прабіўшы дзірку ў чатырохдзюймовым ліставым жалезе, гэтая прылада магла вызваліцца з прабоіны. Гэтага ніяк нельга было вытлумачыць.

Гэтая апошняя падзея зноў распаліла ўжо астыўшую раней цікавасць публікі. З гэтай хвіліны ўсе марскія катастрофы ад невядомых прычын пачалі прыпісваць «страшыдле». А як з трох тысяч крушэнняў штогод не менш двухсот прыпадае на долю без вестак загінуўшых суднаў, то з дня на дзень віна фантастычнага «страшыдла» рабілася ўсё больш цяжкой.

Справядліва або несправядліва прыпісваючы адказнасць за ўсе гэтыя беды «страшыдле», грамадская думка ўсіх краін, устрывожаная тым, што зносіны паміж кантынентамі сталі небяспечнымі, патрабавала ад сваіх урадаў, каб моры нарэшце былі, чаго-б гэта не каштавала, вызвалены ад гэтага страшнага кіта.

Раздзел другі За і супраць

У той час, калі разгортваліся гэтыя падзеі, я вяртаўся з навуковай экспедыцыі ў дзікія куткі Небраскі ў Паўночнаамерыканскіх злучаных штатах. У гэтую экспедыцыю мяне адправіў французскі ўрад, як натураліста і ад’юнкт-прафесара пры Парыжскім музеі прыродазнаўства. Сабраўшы за шэсць месяцаў жыцця ў Небрасцы каштоўнейшыя калекцыі, у канцы сакавіка 1867 года я прыбыў у Нью-Ёрк. Вярнуцца ў Францыю я павінен быў толькі ў пачатку мая, і час, які ў мяне заставаўся, я рашыў выкарыстаць на правядзенне ў парадак сваіх мінералагічных, батанічных і заалагічных калекцый. Але ў гэты час адбыўся няшчасны выпадак з «Шатландыяй».

Вядома, я быў зусім у курсе ўсіх падзей, хваляваўшых грамадскую думку. Ды ці магло быць інакш, калі паведамленнямі аб іх былі поўныя ўсе газеты і журналы? Гэтая загадка распаліла маю цікавасць. Не ведаючы, якое тлумачэнне даць падзеям, я пераходзіў ад адной крайнасці да другой. Тут бясспрэчна было штосьці загадковае: тым, хто не верыў, варта было зірнуць на прадзіраўлены борт «Шатландыі», каб пераканацца ў гэтым.

Увесь Нью-Ёрк быў усхваляваны, калі я прыехаў туды. Гіпотэзы аб плывучым астраўку, няўлоўным рыфе, высунутыя малаведаючымі асобамі, ужо былі канчаткова адхілены. І сапраўды, нельга было сабе ўявіць, як мог рухацца з такою хуткасцю гэты плывучы рыф, калі толькі ў ім не было магутнай машыны.

Таксама была пакінута гіпотэза аб блукаючым корпусе затануўшага гіганцкага карабля, таму што яна не магла растлумачыць хуткасць руху «страшыдлы».

Заставаліся такім чынам толькі два праўдападобныя рашэнні задачы: або «страшыдла» было велізарнай жывёлай, або падводным караблём з незвычайна магутнай машынай.

Гэтае астатняе меркаванне, фактычна самае праўдападобнае, рассеялася ў пыл пасля следства, якое зрабілі ў Еўропе і Амерыцы. Немагчыма было сабе ўявіць, каб такі падводны карабель належаў прыватнай асобе: яго трэба было будаваць, а як магла захавацца ў сакрэце такая гіганцкая пабудова?

Толькі якая-небудзь дзяржава магла стварыць машыну такой страшнай руйнавальнай сілы. У нашы сумныя часы, калі чалавецтва завастрыла ўвагу на вынаходстве ўсё новых і ўсё больш смяротных прылад для руйнавання, лёгка было дапусціць, што якая-небудзь дзяржава, употайку ад усіх астатніх, збудавала і выпрабоўвае на практыцы такі баявы карабель.

Але гіпотэза аб ваенным караблі адпала, бо ўсе ўрады адзін за другім заявілі, што яны нічога агульнага не маюць з гэтымі падзеямі. А як «страшыдла» пагражала міжнародным трансакіянскім зносінам, то не прыходзілася сумнявацца ў праўдзівасці ўрадавых заяў. Апрача таго, нельга было сабе ўявіць, каб такі вялізны карабель будаваўся ў глыбокай тайне. Калі цяжка захаваць тайну ў такіх умовах і прыватнай асобе, дык дзяржаве, за кожным крокам якое пільна сочаць зайздросныя краіны, гэта тым больш немагчыма.

Такім чынам, пасля таго як запыталіся ў Англіі, Францыі, Расіі, Германіі, Італіі, Амерыкі і нават Турцыі, меркаванне пра падводны крэйсер канчаткова адпала.

На паверхню вады, не гледзячы на высмейванне бульварнай прэсы, зноў усплыла страшэнная жывёла, і ўзбуджанае ўяўленне пачало выклікаць адну за другою самыя фантастычныя іхтыёлагічныя гіпотэзы.

У Нью-Ёрку многія прасілі мяне выказаць свае меркаванні па хвалюючаму ўсіх пытанню.

У свой час у Францыі я выдаў двухтомную працу, якая называлася «Тайны марскога дна». Гэтая кніга, сустрэўшы добры прыём у вучоным свеце, давала мне права лічыцца спецыялістам у гэтай малавывучанай галіне прыродазнаўства.

Мяне пачалі настойліва прасіць, каб я выказаўся. Я ўхіляўся ўсялякімі спосабамі, але, прыціснуты да сцяны надакучлівымі рэпарцёрамі «Нью-Ёркскага весніка», прымушаны быў нарэшце даць абяцанне падзяліцца з грамадствам сваімі думкамі па гэтаму пытанню.

І вось 30 красавіка ў газеце з’явіўся грунтоўны артыкул «шаноўнага прафесара П’ера Аранакса», які разглядаў пытанне аб «страшыдле» з усіх бакоў і даваў навуковую ацэнку ўсіх вядомых фактаў. Вось вытрымка з гэтага артыкула:

«Такім чынам — пісаў я, разгледзеўшы адну за другой усе высунутыя гіпотэзы, — не маючы іншага, вытрымліваючага крытыку дапушчэння, мы вымушаны дапусціць, што „страшыдла“ не што іншае, як марская жывёла надзвычайнай сілы.

Жыццё вялікіх глыбінь акіяна нам зусім невядомае. Ніводзін зонд іх яшчэ не дасягаў. Што робіцца ў гэтых бяздонных прорвах? Якія істоты жывуць, якія істоты могуць жыць на глыбіні дванаццаць-пятнаццаць тысяч метраў пад узроўнем мора? Які арганізм павінен быць у гэтых істот? Пра гэта нават цяжка меркаваць.

Рашэнне пастаўленай перада мной задачы можа быць двоістым: або нам вядомы ўсё насяляючыя зямлю істоты, або толькі некаторая частка іх.

Калі мы ведаем не ўсіх істот, засяляючых нашу планету, калі прырода хавае яшчэ ад нас тайны, асабліва ў галіне іхтыялогіі, — няма ніякіх падстаў не дапускаць існаванне рыб, або марскіх сысуновых жывёл невядомых нам відаў, або нават родаў, з асобнай „глыбіннай“ канстытуцыяй, якія жывуць у недаступных даследванню наддонных пластах акіянаў і ў сілу нейкіх невядомых пертурбацый або без ніякай прычыны час ад часу з’яўляюцца на паверхні акіянаў.

Калі-ж, наадварот, мы ведаем усе віды жывых істот, тады трэба шукаць цікавячае нас „страшыдла“ сярод ужо класіфікаваных марскіх жывёл. У гэтым выпадку я схільны дапусціць існаванне гіганцкага нарвала.

Звычайны нарвал часта дасягае шасцідзесяці футаў у даўжыню. Упяцярыце, удзесяцярыце яго памер, надзяліце яго жывёльнаю сілай, адпаведнай яго велічыні, прапарцыянальна ўзмоцніце яго бівень і вы атрымаеце разгадку хвалюючай вас тайны. Гэтая жывёла будзе ўладаць памерамі, указанымі афіцэрамі „Ханаана“, біўнем, які можа зрабіць прабоіну такой самай велічыні, як у корпусе „Шатландыі“, і такой сілай, каб пусціць на дно акіянскі параход.

Сапраўды нарвал узброены своеасаблівым касцяным мячом, ці алебардай, як кажуць некаторыя натуралісты. Гэтая алебарда цвёрдая, як сталь. Такія алебарды часта знаходзілі застраўшымі ў целе кітоў, якіх нарвалы амаль заўсёды перамагаюць у барацьбе; такія алебарды ледзь выцягвалі з карпусоў драўляных караблёў, якія яны пранізвалі наскрозь — ад барта да барта Музей Парыжскага медычнага факультэта мае такую алебарду, даўжынёю ў два з паловаю метра і таўшчынёю ў аснове ў сорак восем сантыметраў.

Такім чынам уявім сабе нарвала, у дзесяць разоў большага, як звычайны, з удзесяцяронаю па велічыні алебардай, або біўнем, надзелім яго хуткасцю ў дваццаць марскіх міль у гадзіну, перамножым яго масу на хуткасць руху — і вас не здзівіць, што сутычка з ім скончыцца катастрофай для кожнага судна. Я канчаю: пакуль не паступяць больш дакладныя весткі, я буду лічыць гэтае „страшыдла“ гіганцкім нарвалам, узброеным не простай алебардай, а сапраўдным таранам, як броненосны фрэгат, і надзеленым не меншай як у фрэгата масай і сілай!

Так і толькі так можна вытлумачыць гэтую незразумелую з’яву, у тым выпадку… калі яна сапраўды існуе. А гэта яшчэ патрабуе праверкі».

Гэты апошні сказ быў прадыктаваны трусасцю: мне хацелася захаваць свой аўтарытэт вучонага і не даць поваду для высмейвання амерыканцам, якія любяць і ўмеюць насмяяцца. Я падрыхтаваў сабе такім чынам лазейку, але ў глыбіні душы я не сумняваўся ў існаванні «страшыдлы».

Мой артыкул выклікаў гарачыя водгукі і стаў шырока вядомым, ён нават сабраў некаторую колькасць прыхільнікаў. Прапанаванае ў ім рашэнне загадкі давала значны матэрыял для фантазіі. Людзі любяць марыць аб незвычайным. Мора-ж акурат з’яўляецца тым адзіным асяроддзем, дзе сапраўды існуюць умовы для развіцця гіганцкіх істот, у параўнанні з якімі зямныя волаты — сланы і насарогі — здаюцца пігмеямі. У марской вадзе жывуць самыя буйныя прадстаўнікі сысуновых, як напрыклад кіты. Чаму-ж нельга думаць, што там водзяцца гіганцкія малюскі, страшэнныя ракападобныя — амары даўжынёю ў сто метраў — або крабы, якія важаць па дзвесце тон? Бо ў часы ранніх геалагічных эпох чацвераногія і чацверарукія птушкі і гады дасягалі каласальных памераў, і толькі праз дзясяткі, сотні тысячагоддзяў яны паменшыліся да сучасных памераў. Але чаму-б у моры, склад якога не ва ўсе часы заставаўся нязменным, у той час, як зямная кара безупынна відазмяняецца, не маглі захавацца прадстаўнікі жывёльнага свету даўніх часоў жыцця на зямлі? Чаму-б мору не захаваць у сваіх таямніцах апошнія разнавіднасці гэтых гіганцкіх першабытных істот, для якіх гадамі жыцця служаць нашы стагоддзі?

Але я захапіўся марамі, а гэта падыходзіць да мяне менш, як да каго-небудзь іншага.

Паўтараю, прырода гэтай надзвычайнай з’явы не выклікала больш спрэчак, і грамадства прызнала існаванне нейкай велізарнай жывёлы, якая не мае нічога агульнага з казачнымі марскімі змеямі.

Але калі для некаторых гэта было адцягненым пытаннем, маючым толькі навуковую цікаваць, то для іншых, людзей больш практычных, асабліва для англічан і амерыканцаў, зацікаўленых у бяспецы трансакіянскіх зносін, ясна вызначылася задача ачысціць акіян ад гэтага небяспечнага страшыдла.

Фінансавы і камерцыйны друк займаўся цяпер пытаннем аб страшыдле толькі з гэтага пункту гледжання. «Марскі агляд», «Газета Лойда», «Пакетбот», «Shipping and Mercantile gazette» — усе гэтыя друкаваныя органы страхавых таварыстваў, якім пагражалі вялікія страты, аднадушна патрабавалі бязлітаснай вайны супроць страшыдла.

Грамадская думка, і ў першую чаргу паўночнаамерыканская, была на баку газет. У Нью-Ёрку пачалі рыхтаваць экспедыцыю для палявання на нарвала. Быстраходны фрэгат «Аўраам Лінкальн» паспешна пачалі рыхтаваць у дарогу. Дзверы арсеналаў былі шырока адчынены перад камандзірам фрэгата, капітанам Фарагутам, які з усіх сіл стараўся паскорыць дзень адплыцця. Але, як заўсёды бывае ў такіх выпадках, як толькі было прынята рашэнне аб праследванні страшыдла, яно перастала паказвацца. На працягу двух месяцаў ніхто нічога не чуў пра яго. Ніводзін карабель не сустрэў яго. Можна было падумаць, што нарвал пачуў, што супроць яго рыхтуюць паход. Пра гэта-ж так многа гаварылі па трансатлантычнаму падводнаму караблю! Жартаўнікі казалі, што хітры нарвал перахапіў якую-небудзь з шматлікіх тэлеграм і пастараўся загадзя дзе-небудзь схавацца.

Такім чынам, калі фрэгат быў гатоў у дарогу і абсталяваны ўсімі прыладамі для незвычайнай лоўлі, ніхто не ведаў, куды яму трэба накіроўвацца.

Усеагульная нецярплівасць дасягнула свайго вышэйшага пункта, калі 2 ліпеня пайшлі чуткі, што параход, які робіць рэйсы між Сан-Францыска і Шанхаем, сустрэў жывёлу каля трох тыдняў назад у паўночнай частцы Ціхага акіяна.

Гэтая навіна зрабіла вялікае ўражанне. Капітану Фарагуту не далі адтэрміноўкі нават на дваццаць чатыры гадзіны. Харчы былі пагружаны на борт, трумы ламаліся ад вугалю, каманда была ў поўным складзе. Заставалася толькі распаліць топкі, развесці пару і зняцца з якара.

Капітану Фарагуту не даравалі-б, каб ён затрымаўся хоць на поўдня. Ды ён і сам ірваўся ў дарогу.

За тры гадзіны да адыходу «Аўраама Лінкальна» мне далі ліст наступнага зместу:

ПАНУ ПРАФЕСАРУ АРАНАКСУ

Гасцініца Пятага авеню

Нью Ёрк.

Міласцівы гасудар!
Калі вы пажадаеце далучыцца да экспедыцыі на «Аўрааме Лінкальне», ураду Злучаных штатаў будзе прыемна ведаць, што Францыя, у Вашай асобе, удзельнічае ў гэтым мерапрыемстве. Капітан Фарагут прадаставіць Вам асобную каюту.

Сардэчна адданы Вам марскі міністр

Д. Б. ГАБСОН

Раздзел трэці Як будзе пажадана гаспадару

За тры секунды перад атрыманнем ліста ад марскога міністра я столькі думаў аб праведванні нарвала, колькі аб спробе прарвацца праз льды Паўночна-заходняга прахода[8]. Праз тры секунды пасля атрымання ліста я зразумеў, што мая сапраўдная схільнасць, мая адзіная мэта жыцця заключалася ў праследваенні гэтага небяспечнага «страшыдла» і выратаванні ад яго свету.

Між тым я толькі што вярнуўся з цяжкага падарожжа, бясконца змарыўся і мне патрабаваўся адпачынак. Я марыў аб звароце на радзіму, да сваіх сяброў, у сваю маленькую кватэрку каля батанічнага саду, да сваіх дарагіх і бясцэнных калекцый! Але нішто не магло стрымаць мяне. Я забыўся на ўсё — на стому, на сяброў, калекцыі — і, доўга не думаючы прыняў запрашэнне амерыканскага ўрада.

«Да таго-ж, — думаў я, — усе дарогі вядуць у Еўропу, і можа здарыцца, што нарвал ласкава прыцягне мяне да берагоў Францыі. Гэтая паважаная жывёла можа дазволіць прыкончыць сябе ў Еўрапейскіх морах, і я завязу тады прынамсі паўметровы кавалак яго алебарды ў музей прыродазнаўства ў Парыжы!»

Але пакуль што нарвала прыходзілася шукаць у паўночнай частцы Ціхага акіяна, гэта значыць варочацца ў Францыю вакол свету.

— Кансель! — крыкнуў я нецярпліва.

Кансель быў маім слугой і суправаджаў мяне ва ўсіх паездках. Я шчыра палюбіў гэтага слаўнага фламандца, і ён плаціў мне тою-ж самаю манетай. Гэта быў чалавек флегматычны па прыродзе, сур’ёзны і салідны па характару, старанны і паслухмяны па звычках; ён спакойна сустракаў усе жыццёвыя нечаканасці, быў майстра на ўсе рукі, прагны да работы і, наперакор свайму імю[9], ніколі і нікому не даваў парад, нават калі ў яго іх прасілі.

Маючы заўсёды дачыненне да гуртка вучоных, наведваўшых маю маленькую кватэру, Кансель паступова сам многаму навучыўся і ператварыўся ў спецыяліста ў галіне прыродазнаўчай класіфікацыі, здольнага са шпаркасцю акрабата прабягаць усе ступені аддзелаў, груп, класаў, падкласаў, атрадаў, сем’яў, родаў, відаў і падвідаў. Але ўсе яго веды гэтым і абмяжоўваліся. Класіфікаваць — у гэтым заключалася ўсё яго жыццё і на гэтым ён спыніўся. Многа ведаючы ў тэорыі класіфікацыі і вельмі далёка ад практычных ведаў, ён не здолеў-бы, я думаю, адрозніць кіта ад кашалота!

І ўсё-ж які харошы дзяцюк!

На працягу дзесяці год Кансель суправаджаў мяне усюды, куды толькі вабіла мяне навука. Ніколі ніводнай скаргі на працягласць падарожжа або стому!

Заўсёды згодны адправіцца ў якую хочаш краіну, на якую хочаш адлегласць, хай гэта будзе Кітай або Конго, ён гатовы быў ехаць абы куды, ні пра што не распытваючы.

У яго было выключнае здароўе, пры якім не страшны ніякія хваробы, моцныя мускулы і сапраўды жалезныя нервы.

Яму было трыццаць гадоў, і яго ўзрост адносіўся да ўзросту яго гаспадара, як пятнаццаць да дваццаці. Прашу прабачэння за гэты некалькі складаны спосаб прызнання ў тым, што мне сорак год. Кансель меў толькі адзін недахоп. Непапраўны фармаліст, ён гаварыў са мною не інакш, як у трэцяй асобе, і гэта нярэдка выводзіла мяне з цярплівасці.

— Кансель! — паўтарыў я, пачынаючы ў той-жа час паспешна рыхтавацца да ад’езду.

Я быў упэўнены, што Кансель бязмежна адданы мне. Звычайна я ніколі не пытаў яго, ці згодзен ён суправаджаць мяне ў падарожжа; але на гэты раз меркавалася экспедыцыя, якая пагражала нямаведама паколькі зацягнуцца і да таго яшчэ была рызыкоўным прадпрыемствам. Гэта не жарты: праследваць жывёлу, здольную патапіць фрэгат, як арэхавую лушпайку! Было над чым задумацца нават самаму спакойнаму чалавеку ў свеце! Што скажа Кансель?

— Кансель! — клікнуў я яго трэці раз.

Кансель з’явіўся.

— Гаспадар клікаў мяне? — спытаў ён, уваходзячы.

— Так, галубок. Прыгатуй усё, што патрэбна для мяне і для цябе. Праз дзве гадзіны мы адпраўляемся.

— Як будзе пажадана гаспадару, — спакойна адказаў Кансель.

— Нельга траціць ніводнай хвіліны. Складзі ў мой чамадан усё неабходнае для дарогі, вопратку, кашулі, шкарпэткі, палажы іх столькі, колькі ўлезе, але толькі як мага хутчэй!

— А калекцыі гаспадара? — заўважыў Кансель.

— Мы зоймемся імі пазней. Яны застануцца на схову ў гасцініцы.

— А аленні кабан?

— Яго будуць карміць і без нас. Дарэчы, я распараджуся, каб увесь наш звярынец адправілі ва Францыю.

— Значыцца мы не вяртаемся ў Парыж? — спытаў Кансель.

— Але, так, — ухіляючыся, адказаў я, — але робячы крук…

— Які хочаце друк, калі гэта да спадобы гаспадару.

— О, гэта дробязь! Той-жа шлях, толькі крыху даўжэйшы. Вось і ўсё. Мы адправімся на «Аўрааме Лінкальне».

— Як пажадае гаспадар, — спакойна адказаў Кансель.

— Ты ведаеш, любы мой, справа ідзе аб страшыдле… вядомым нарвале… Мы павінны вызваліць ад яго мора!.. Аўтар двухтомных «Таямніц марскога дна» не можа адмовіцца ад падарожжа з капітанам Фарагутам… Слаўная місія, але разам з тым і небяспечная! Зусім невядома куды нас завядзе нарвал… Гэтая жывёла можа аказацца дужа капрызнай. І ўсё-ж паедзем! Наш капітан— малайчына!

— Куды паедзе гаспадар, туды паеду і я, — сказаў Кансель.

— Падумай добра! Я нічога не хачу ад цябе хаваць. Гэта адно з тых падарожжаў, адкуль не заўсёды вяртаюцца.

— Як будзе пажадана гаспадару…

Праз чвэртку гадзіны нашы чамаданы былі складзены. Кансель зрабіў усё адным мігам, і я быў упэўнены, што ён нічога не запамятаў. Гэты дзяцюк класіфікаваў кашулі і адзенне таксама ўдала, як птушак і звяроў. Слуга гасцініцы склаў нашы рэчы ў вестыбюлі. Я спусціўся ў кантору заплаціць па рахунку і загадаў, каб мне пакункі з прэпарыраванымі жывёламі і засушанымі раслінамі былі адпраўлены ў Парыж. Я адкрыў значны крэдыт аленняму кабану і нарэшце ўскочыў у каляску разам з Канселем.

Экіпаж спусціўся па Брадвею да Юніён-сквера, завярнуў на Чацвертую авеню, ехаў па ёй да Катрын-стрыт і нарэшце спыніўся ля Трыццаць чацвёртай наберажнай. Адтуль паром перавёз усіх нас — людзей, коней і экіпаж — у Бруклін, прадмесце Нью-Ёрка, што ляжыць на левым беразе ракі Гудзон. Праз некалькі хвілін каляска пад’ехала прама да ўсходцаў «Аўраама Лінкальна», выпускаўшага густыя клубы чорнага дыму з абодвух труб.

Наш багаж зараз-жа быў узняты на палубу фрэгата. Я паспешна ўзбег па трапу. Спытаў, дзе можна знайсці капітана Фарагута. Адзін з матросаў завёў мяне на мосцік і паказаў мне на высокага з ветлівым тварам афіцэра. Той працягнуў мне руку.

— Спадар П’ер Аранакс? — спытаў ён.

— Ён самы, — адказаў я. — Капітан Фарагут?

— Я і ёсць. Калі ласка, спадар прафесар! Кабіна чакае вас.

Я адкланяўся і, каб не перашкаджаць капітану ў гэтыя гарачыя перадад’ездныя хвіліны, папрасіў матроса паказаць прызначаную мне каюту.

Выбар «Аўраама Лінкальна» для задуманай экспедыцыі быў вельмі ўдалым.

Гэта быстраходны фрэгат, абсталяваны самымі дасканалымі машынамі, дазваляўшымі яму развіваць хуткасць васямнаццаць і тры дзясятых мілі ў гадзіну. Але і гэтая вялікая хуткасць была недастатковай для барацьбы з гіганцкім нарвалам.

Унутранае абсталяванне не было горшым за яго навігацыйныя якасці. Я быў зусім задаволены данаю мне каютаю, якая змяшчалася ў афіцэрскім аддзяленні на карме.

— Мы добра тут абсталюемся, — сказаў я Канселю.

— З дазволу гаспадара, я скажу — таксама ўтульна, як раку-пустэльніку ў ракавіне ўліткі, — адказаў мой вучоны слуга.

Я пакінуў Канселя ў каюце распакоўваць чамаданы, а сам выйшаў на палубу, каб сачыць за падрыхтоўкай да адплыцця.

У гэтую хвіліну капітан Фарагут якраз загадаў аддаць канцы, прывязаўшыя «Аўраама Лінкальна» да Бруклінскай наберажнай. Варта мне было затрымацца на чвэртку гадзіны — «Аўраам Лінкальн» адплыў-бы без мяне, я-б не ўдзельнічаў у гэтай надзвычайнай экспедыцыі, самая праўдзівая справаздача аб якой напэўна будзе ўсё-такі недаверліва сустрэта многімі скептыкамі.

Капітан Фарагут не хацеў адкладаць не толькі на дзень, але і на гадзіну, нават на хвіліну пачатак паходу супраць нарвала.

Ён выклікаў карабельнага інжынера.

— Ціск пары выстарчальны? — спытаў ён.

— Так, капітан.

— Малы ход! — скамандаваў капітан.

Атрымаўшы гэты загад па машыннаму тэлеграфу, што дзейнічае сціснутым паветрам, механік павярнуў пускавы рычаг. Пара са свістам ірванула ў цыліндры, і поршні пачалі рухаць грабны вал. Лопасці вінта пачалі круціцца з усё ўзрастаючай хуткасцю, і «Аўраам Лінкальн» важна паплыў, суправаджаемы сотнямі катэраў і буксірных параходзікаў, перапоўненых праводзячымі.

Наберажныя Брукліна былі перапоўнены сотнямі тысяч гледачоў: Трохразовае «ура» з пяцісот тысяч глотак прагучала, як гром. Тысячы хустачак затрапяталі ў паветры над шчыльным натоўпам, вітаючы «Аўраама Лінкальна», пакуль фрэгат не зайшоў у раку Гудзон, у канцы таго выцягнутага ў даўжыню паўвострава, за якім стаіць горад Нью-Ёрк.

Спусціўшыся ўніз па плыні ракі Гудзона, удоўж Нью-Джэрсея, што выцягнуўся ланцугом прыгожых віл, «Аўраам Лінкальн» мінаваў фарты і адказаў на іх пушачныя салюты тройчы ўзнятым і спушчаным кармавым сцягам, усыпаным трыццаццю дзевяццю зоркамі. Потым сцішыўшы ход, фрэгат увайшоў у няроўны фарватэр марскога канала, адзначаны бакенамі; пасля таго абагнуў пясчаную касу Сэндзі-Гука, дзе яго зноў вітаў тысячны натоўп гледачоў, і вышаў у адкрыты акіян.

Чарада катэраў і буксіраў праводзіла фрэгат да плывучых маякоў, агні якіх паказваюць суднам уваход у Нью-Ёрк.

Было тры гадзіны пасля поўдня. Лоцман пакінуў мосцік, шлюпка хутка даставіла яго на катэр, і «Аўраам Лінкальн», набіраючы хуткасць, паплыў удоўж берагу Лонг-Айлэнда. Да васьмі гадзін вечара зніклі і агні Файр-Айлэнда, і фрэгат на ўсіх парах панёсся па цёмных водах Атлантычнага акіяна.

Раздзел чацвёрты Нэд Лэнд

Капітан Фарагут быў добрым мараком, вартым вялікага фрэгата, якім ён камандаваў. Карабель і ён складалі нібы адно цела, у якім капітан выконваў функцыі мозгу. У яго не было ніякіх сумненняў у існаванні нарвала, і ён не дапускаў у сваёй прысутнасці ніякіх спрэчак па гэтаму пытанню. Страшыдла існавала, і ён ад яго вызваліць моры — ён пакляўся ў гэтым. Або капітан Фарагут заб’е нарвала, або нарвал заб’е капітана Фарагута — трэцяга выйсця не было.

Афіцэры судна падзялілі перакананні капітана. Прыемна было чуць, як яны спрачаліся аб шансах на хуткую сустрэчу з страшыдлам, вылічалі хуткасць яго хода, шукалі яго вачыма на паверхні пустыннага акіяна. Нават тыя, хто ў звычайных умовах лічылі вахты нуднай неабходнасцю, у гэты рэйс заўсёды гатовы былі аддзяжурыць лішні раз.

Пакуль сонца абходзіла па небасхілу свой дзённы шлях, мачты былі ўсыпаны кучкамі матросаў, якія лічылі за лепшае сядзець на рэях і выглядаць страшыдла, чым стаяць гадзінамі на распаленых, апякаючых ногі дошках палубы. А між тым «Аўраам Лінкальн» быў яшчэ далёка ад падазроных вод Ціхага акіяна!

Каманда гарэла жаданнем сустрэць нарвала, загарпуніць яго, усцягнуць на борт і пасячы яго на кавалачкі. Уся вольная ад работы частка каманды з самаю пільнаю ўвагай углядалася ў марскую гладзь. Трэба сказаць, што капітан Фарагут заахвочваў гэта, паабяцаўшы прэмію ў дзве тысячы долараў, якую мог атрымаць кожны — юнга, матрос, боцман або афіцэр, — хто першы заўважыць нарвала. Няцяжка сабе ўявіць, з якой стараннасцю каманда Фрэгата ўглядалася ў мора!

Што тычыцца мяне, дык і я не адставаў ад іншых і сумленна прастойваў па цэлых днях ля бартоў. Адзін толькі Кансель быў абыякі да пытання, якое займала ўсіх, і не падзяляў агульнага захаплення.

Я ўжо казаў, што капітан Фарагут узброіў свой фрэгат усімі прыладамі для лоўлі гіганцкіх кітоў. Мабыць, ніводнае кітабойнае судна не выходзіла ў плаванне лепш узброеным.

У нас былі ўсе сучасныя кіталоўныя снасці, пачынаючы ад ручнога гарпуна і канчаючы зубчастымі стрэламі, якія выкідаліся з спецыяльных гармат. На носе стаяла скарастрэльная ўдасканаленая гармата, якая пасылала свае чатырохкілаграмныя снарады на шаснаццаць кіламетраў.

Такім чынам, «Аўрааму Лінкальну» нельга было паскардзіцца на нястачу смертаносных аруддзяў. Але гэтага мала — на барту яго знаходзіўся сам Нэд Лэнд, кароль гарпуншчыкаў!

Нэд Лэнд быў ураджэнцам Канады і спрытнейшым у свеце кіталовам, не маючым роўнага ў гэтым небяспечным рамястве. Ён быў надзелены выключным спакойствам, спрытнасцю, смеласцю і кемлівасцю. І трэба было быць дужа спрытным кітом або хітрым кашалотам, каб выкруціцца ад яго страшнага гарпуна.

Нэд Лэнду было каля сарака год. Гэта быў высокі, амаль шасці футаў росту, моцны, суровы чалавек. Ён трымаўся асобна, быў запальчывы і лёгка прыходзіў у ярасць пры самым нязначным супярэчанні.

Выгляд яго міжвольна прыкоўваў да сябе ўвагу, асабліва вочы, надзвычайная дальназоркасць якіх надавала своеасаблівы выраз усяму яго твару.

Я лічу, што капітан Фарагут зрабіў зусім правільна, прыцягнуўшы яго ў экспедыцыю: калі патрэбна будзе моцная рука і вернае вока, ён адзін будзе каштоўней за ўсю каманду. Яго можна параўнаць з магутным тэлескопам, злучаным у адно непадзельнае цэлае з заражанай, заўсёды гатовай стрэліць гарматаю.

Канадзец — гэта той-жа француз, і хоць не надта таварыскі быў Нэд, але я мушу зазначыць, што ён хутка прывязаўся да мяне, — відаць, яго прыцягнула мая нацыянальнасць. Ён быў рады выпадку пагутарыць па-французску, а мне было прыемна паслухаць старафранцузскі дыялект, захаваны некранутым з часоў Раблэ[10] ў некаторых правінцыях Канады.

Нэд Лэнд належаў да старой квебекскай сям’і, даўшай нямала адважных маракоў яшчэ ў тыя даўнія часы, калі горад гэты належаў Францыі.

Пакрысе Нэд Лэнд уваходзіў у смак гутарак са мною, і я ахвотна слухаў аб яго прыгодах у Палярных морах. Яго апавяданні пра паляванні і байкі былі такія шчырыя і паэтычныя, што часамі мне здавалася, нібы я слухаю нейкага канадскага Гамера, спяваючага Іліяду палярных краін.

Я апісваю гэтага смелага чалавека, якім я яго ведаю цяпер, — мы старыя прыяцелі, і дружба наша, народжаная ў дні страшных перажыванняў, застаецца моцнай і непарушанай.

Які-ж быў погляд Нэда Лэнда на морскае страшыдла? Павінен прызнацца, што ён не верыў у існаванне нарвала і — адзіны чалавек на ўсім фрэгаце — не падзяляў агульнага пераконання. Ён ухіліўся ад гутаркі пра гэта, калі я аднойчы паспрабаваў выпытаць яго погляд.

Праз тры тыдні пасля нашага ад’езду, 30 ліпеня, фрэгат знаходзіўся недалёка ад мыса Бланка, у трыццаці мілях ад Патагоніі. Мы перасякалі ўжо тропік Казерога, і цяпер Магеланава пратока была ад нас менш як за семсот міль на поўдзень. Яшчэ восем дзён — і «Аўраам Лінкальн» будзе рэзаць воды Ціхага акіяна.

Я сядзеў з Нэдам Лэндам на юце. Мы гутарылі пра сёе і тое, гледзячы на таямнічае мора, глыбіні якога і дагэтуль застаюцца недаступнымі чалавечаму воку. Па натуральнай асацыяцыі я загаварыў пра гіганцкага нарвала і пачаў разглядаць усе ўмовы, ад якіх залежалі поспех або няўдача нашай экспедыцыі. Але, заўважыўшы, што Нэд Лэнд маўчыць, я паставіў яму пытанне рубам:

— Як можа быць, Нэд Лэнд, — сказаў я, — што вы сумняваецеся ў існаванні гіганцкага нарвала, якога мы праследуем? Ці ёсць у вас якія-небудзь скрытыя падставы быць такім недаверлівым?

Гарпуншчык на працягу некалькіх секунд моўчкі глядзеў на мяне. Раней чым адказаць, ён прывычным жэстам хлопнуў сябе па ілбу, закрыў вочы, нібы збіраючыся з мыслямі, і толькі пасля гэтага сказаў:

— Можа і так, спадар Аранакс.

— Паслухайце, Нэд, вы-ж гарпуншчык па прафесіі, вы перабачылі за свой век сотні вялізных марскіх жывёл — вам лягчэй, як каму-б там ні было іншаму, паверыць у магчымасць існавання гіганцкага кітападобнага. Вы павінны быць апошнім чалавекам, які будзе сумнявацца ў гэтым пры падобных абставінах!

— Вось тут вы і памыляецеся, спадар прафесар, — адказаў Нэд. — Невук скарэй дасць веры ў існаванне фантастычных жывёл, насяляючых сярэдзіну зямнога шара, — гэта зусім натуральна. Але геолаг ніколі не дасць веры гэтым казкам. Так і кітабой. Я праследваў сотні кітападобных, загарпуніў дзясяткі іх і забіў вялікую колькасць. Але якія яны ні былі вялікія і моцныя, ні іх хвасты, ні біўні не маглі прабіць ліставое жалеза абшыўкі парахода!

— Аднак, Нэд, вядомы выпадкі, калі зуб нарвала прабіваў наскрозь барты караблёў.

— Драўляных, прафесар, драўляных! — супярэчыў Нэд. — Ды, прызнацца, я не дужа ў гэта веру — асабіста я нічога падобнага не бачыў. І датуль, пакуль не будзе даведзена адваротнае, я адмаўляю, што кашалоты, кіты і нарвалы могуць рабіць такія руйнаванні.

— Паслухайце, Нэд…

— Не, прафесар, не! Усё, што вы хочаце, але толькі не гэта! Можа велізарны спрут…

— Ні ў якім разе, Нэд! Спрут — гэта малюск гіганцкіх памераў з вялым, мяккім целам. Хай будзе ён хоць пяцьсот футаў у даўжыню, спрут застанецца бесхрыбетным, і значыць зусім бяспечным для такіх суднаў, як «Шатландыя» або «Аўраам Лінкальн». Трэба пакінуць байкі аб небяспецы васьміногаў для караблёў!

— Такім чынам, спадар прыродазнаўца, — іранічна заўважыў Нэд, — вы настойваеце на існаванні велізарнага нарвала?

— Так, Нэд, я перакананы ў гэтым, і маё перакананне асноўваецца на радзе бясспрэчных фактаў. Я не сумняваюся ў існаванні гіганцкай кітападобнай жывёлы, належачай, — як кіты, кашалоты і дэльфіны — да разраду хрыбетных і надзеленай зубам, рогам або біўнем, надзвычайнай моцы.

— Гм! — ухмыльнуўся гарпуншчык і з сумненнем паківаў галавой.

— Заўважце, дарагі мой канадзец, — прадаўжаў я, — што калі такая жывёла жыве ў глыбінях акіяна, у некалькіх мілях пад паверхняю вады, яна павінна мець выключна моцны арганізм.

— Таму, што патрэбна нечуваная сіла для таго, каб вытрымаць велізарнейшы ціск вады на такой глыбіні.

— Няўжо-ж? — сказаў Нэд, недаверліва прыжмурыўшы вочы.

— Сапраўды так. Магу прывесці некалькі лічбаў, для доказу.

— О, лічбы! — працягнуў Нэд. — Лічбамі можна давесці ўсё, што захочаш…

— Не заўсёды і не ўсюды, Нэд. Вось паслухайце мяне. Уявім сабе ціск у адну атмасферу ў выглядзе ціску вадзянога слупа вышынёй у трыццаць два футы. У сапраўднасці вышыня вадзянога слупа павінна быць нават трохі меншай, бо марская вада мае большую шчыльнасць, як прэсная. І вось, Нэд, калі вы нырцуеце ў ваду, ваша цела знаходзіцца пад ціскам у столькі атмасфер, гэта значыць у столькі кілаграмаў на кожны квадратны сантыметр яго паверхні, колькі слупоў вады ў трыццаць два футы адлучае вас ад паверхні мора. Адсюль выцякае, што на глыбіні ў трыста дваццаць футаў гэты ціск роўны дзесяці атмасферам, на глыбіні тры тысячы дзвесце футаў — стам атмасферам, і ў трыццаці двух тысячах футах, ці на глыбіні прыкладна двух з паловаю міль, — тысячы атмасферам. Інакш кажучы, каб вам удалося дабрацца да гэтай глыбіні, кожны квадратны сантыметр вашага цела знаходзіўся-б пад ціскам у тысячу кілаграмаў, або адной тоны. Дарэчы, дарагі мой, ці ведаеце вы, колькі квадратных сантыметраў мае паверхня вашага цела?

— Не маю аніякага ўяўлення аб гэтым.

— Каля сямнаццаці тысяч.

— Так многа!

— А як у сапраўднасці атмасферны ціск некалькі перавышае названую мною лічбу ў адзін кілаграм на адзін квадратны сантыметр, то сямнаццаць тысяч сантыметраў паверхні вашага цела знаходзяцца ў гэтую хвіліну пад ціскам у сямнаццаць тысяч пяцьсот шэсцьдзясят восем кілаграмаў.

— І я гэтага не заўважаю?

— І вы гэтага не заўважаеце. Гэты вялізны цяжар не сплюшчвае вас толькі таму, што паветра, што знаходзіцца ўнутры вашага цела, ураўнаважвае гэты ціск. Таму вы нічога не заўважаеце. Але варта вам трапіць у ваду, і гэтая раўнавага парушыцца…

— Разумею, — перабіў мяне Нэд, відаць, зацікавіўшыся маім тлумачэннем. — Вада-ж абкружыць мяне, але не пранікне ўнутр арганізма!

— Вось іменна, Нэд. Такім чынам, на трыццаці двух футах пад паверхняю мора вы будзеце пад ціскам у сямнаццаць тысяч пяцьсот шэсцьдзясят восем кілаграмаў; на трыста дваццаці футах гэты ціск падзесяцярыцца, ці будзе роўна ста сямідзесяці пяці тысячам шэсцьсот васьмідзесяці кілаграм; на тры тысячы дзвесце футах ён павялічыцца ў сто разоў, або на вас будзе ціснуць цяжар у сямнаццаць мільёнаў пяцьсот шэсцьдзясят восем тысяч кілаграмаў. Інакш кажучы, вы мігам ператворыцеся ў аладку, у танюсенькі аркушык, нібы вас вынялі з-пад гіганцкага гідраўлічнага молата!

— Ух, чорт! — ускрыкнуў Нэд.

— Такім чынам, дарагі таварыш, калі хрыбетная жывёла ў некалькі сот метраў даўжыні можа існаваць у падобных глыбінях, дык мільён квадратных сантыметраў яго паверхні знаходзяцца пад ціскам у многа мільярдаў кіламетраў. Падумайце цяпер, якую мускульную сілу павінны мець гэтыя жывёлы, і якое супраціўленне павінна быць у іх арганізмах, каб без ніякай шкоды вытрымлівала гэты ціск!

— Падобна на тое, што яны павінны быць абшыты васьмідзюймовым ліставым жалезам, як браняносцы, — сказаў канадзец.

— Правільна, Нэд! Падумайце цяпер, якія страшэнныя руйнаванні, можа зрабіць такая жывёла, сутыкнуўшыся з караблём, калі яна здольная рухацца ў вадзе з хуткасцю самага шпаркага з нашых паяздоў.

— Так… сапраўды… — няўпэўнена мармытаў канадзец, здзіўлены гэтымі разлікамі, але яшчэ не жадаючы здавацца.

— Што-ж, пераканаў я вас?

— Вы пераканалі мяне ў адным, спадар прафесар, што калі такія жывёлы сапраўды існуюць у глыбінях акіяна, дык яны павінны быць дужа моцнымі.

— Ах вы, упарты гэтакі! Ды калі яны не існуюць, то як вы вытлумачыце выпадак з «Шатландыяй»?

— Можа… — нерашуча пачаў Нэд.

— Ды кажыце-ж!

— Можа… такога выпадку і не было! — выпаліў канадзец.

Але гэты адказ сведчыў толькі аб упартасці гарпуншчыка і больш ні аб чым. У гэты дзень я больш не намагаўся яго пераконваць. Выпадак з «Шатландыяй» быў зусім бясспрэчны. Прабоіна была да таго рэальнай, што яе прыйшлося зашываць; я думаю, цяжка знайсці больш пераканальны довад яе існавання. Не выклікала ніякіх сумненняў і тое, што гэтая прабоіна не магла ўзнікнуць сама, а як зусім не дапускалася нават думка аб сутычцы з падводным камнем або рыфам, то неабходна было прызнаць існаванне страшнага зуба марской жывёлы.

Я асабіста, выходзячы з усіх вышэйвыказаных меркаванняў, адносіў гэтую жывёлу да аддзела хрыбетных, класа сысуновых, падкласа рыбавідных і атрада кітападобных. Што тычыцца сям’і, да якой яе належала аднесці — кітоў, кашалотаў ці дэльфінаў — падсям’і і, нарэшце, віду, то на гэтае пытанне магла адказаць толькі будучыня.

Каб вырашыць гэтае пытанне, трэба было ўскрыць невядомае страшыдла; а каб ускрыць, неабходна было спачатку яго злавіць; каб злавіць, трэба было загарпуніць яго, — гэта тычылася Нэда Лэнда; каб загарпуніць, патрэбна было яго ўгледзець, — гэта справа ўсёй каманды; каб угледзець, трэба было сустрэць яго, — а гэта ўжо была справа выпадку.

Раздзел пяты Пагоня наўздагад

Першыя дні плавання «Аўраама Лінкальна» не былі адзначаны ніякімі здарэннямі. Толькі аднойчы была падзея, выставіўшая ў самым выгадным святле выключнае майстэрства Нэда Лэнда і давёўшая, што на яго бясспрэчна можна спадзявацца.

Каля Фальклэндскіх астравоў 30 чэрвеня «Аўраам Лінкальн» сустрэў амерыканскае кіталоўнае судна «Манроэ». Каманда яго нічога не чула пра нарвала. Але капітан «Манроэ», даведаўшыся, што на барту «Аўраама Лінкальна» знаходзіцца вядомы Нэд Лэнд, папрасіў яго дапамагчы ў паляванні на высачанага кіта. Капітан Фарагут, якому хацелася паглядзець на работу Нэда Лэнда, дазволіў гарпуншчыку перайсці на борт «Манроэ».

Канадцу пашанцавала і замест аднаго кіта ён загарпуніў двух: першага ён забіў на месцы, усадзіўшы яму гарпун у сэрца, а другога — пасля некалькіх хвілін праследвання.

Калі страшыдла апынецца калі-небудзь у межах, дзе дастане гарпун Нэда Лэнда, я буду дужа здзіўлены, калі яму ўдасца ўцячы цэлым!

Фрэгат прадаўжаў з вялікаю хуткасцю плысці ўдоўж паўднёва-ўсходняга берагу Амерыкі. 3 ліпеня мы падышлі да мыса Дзеў ля ўваходу ў Магеланаву пратоку.

Але капітан Фарагут прайшоў міма гэтай пакручастай пратокі і ўзяў курс на мыс Горн.

Усе адзінадушна ўхвалілі гэтае рашэнне. Сапраўды, наўрад ці можна было сустрэць нарвала ў гэтай вузкай пратоцы.

Многія матросы былі перакананыя, што страшыдла «залішне тоўстае, каб прайсці праз Магеланаву пратоку».

Каля трох гадзін пасля поўдня, 6 ліпеня, «Аўраам Лінкальн» абагнуў той адзінокі астравок, тую скалу, што загубілася ў самым канцы амерыканскага кантынента, якую галандскія маракі ахрысцілі мысам Горн у імя свайго роднага горада. Фрэгат узяў курс на паўночны захад, і вінт яго пачаў пеніць воды Ціхага акіяна.

— Глядзі, прыглядайся, глядзі! — у адзін голас казалі матросы «Аўраама Лінкальна».

І яны сапраўды глядзелі, як толькі маглі! Аслепленыя зданню двух тысяч долараў, людзі не адрывалі вачэй ад паверхні акіяна. Ноччу і ўдзень вочы і біноклі не мелі ні секунды спакою. Нікталопы — людзі, здольныя бачыць па начах так ясна, як у дзень, — мелі на пяцьдзесят процантаў больш шансаў атрымаць прэмію, чым людзі з звычайным зрокам.

Хоць прэмія ніколі не спакушала мяне, але і я таксама ўпарта гадзінамі ўглядаўся ў ваду. Абмяжоўваючы свой сон трыма-чатырма гадзінамі ў суткі, трацячы на яду лічаныя хвіліны, я ўвесь астатні час стаяў на палубе, не гледзячы ні на якое надвор’е.

То перагнуўшыся праз борт носа, то абапіраючыся на борт кармы, я прагна ўглядаўся ў аднолькавыя пеністыя грабяні хваляў, што прасціраліся ва ўсе бакі, як толькі можна ахапіць вокам. Як часта, разам з усёй камандай, я перажываў хвіліны бурнага хвалявання, калі на гарызонце паказвалася чорная спіна кіта! Увесь экіпаж адразу высыпаў на палубу. З люкаў вырываліся патокі матросаў і афіцэраў. Кожны, цяжка дыхаючы, напружваючы зрок да болю, сачыў за рухамі кіта. І я глядзеў, глядзеў да таго часу, пакуль усё не пачынала блытацца ў вачах.

Флегматычны Кансель у такіх выпадках спакойна гаварыў мне:

— Гаспадар бачыў-бы куды лепш, каб менш углядаўся!

Але хваляванне было дарэмнае. «Аўраам Лінкальн» падыходзіў бліжэй да меркаванага ворага і, пераканаўшыся, што гэта самы звычайны кашалот, або кіт, зноў лажыўся на ранейшы курс, абсыпаючы тысячамі праклёнаў ні ў чым не вінаватую жывёліну.

Надвор’е ўвесь час стаяла добрае, і наша плаванне праходзіла ў найлепшых умовах, не гледзячы на тое, што ліпень у паўднёвым паўшар’і адпавядае студзеню ў паўночным, і на яго прыпадае самы разгар дажджлівага сезону. Тым не менш мора было спакойнае і бачнасць была выдатная.

Нэд Лэнд па-ранейшаму быў упарты ў сваім недавер’і. Ён нават знарок не глядзеў на мора ў гадзіны, вольныя ад вахты, або калі не было відаць кіта. Гэта было прыкра, бо яго выключна зоркія вочы маглі саслужыць вялікую службу экспедыцыі. Але ўпарты канадзец лічыў за лепшае шаснаццаць гадзін з дваццаці чатырох праводзіць у сваёй каюце, сплючы, або чытаючы. Я сто разоў дакараў яго за такую абыякасць.

— Гэта лішняе, прафесар, — адказваў ён мне. — Перш за ўсё наогул нічога няма, а каб нават і існавала якая-небудзь жывёла, то колькі ў нас шансаў натыкнуцца на яе? Мы-ж гонімся за ёю наўздагад. Дапускаю, што нейкі карабель сапраўды сустрэў гэтую няўлоўную жывёліну ў Ціхім акіяне. Але-ж з такога часу мінула ўжо каля двух месяцаў, а тое, што нам вядома аб характары гэтага нарвала, гаворыць, што ён не любіць доўга боўтацца на адным месцы. Вы самі прызнаеце, што ён здольны перамяшчацца з надзвычайнаю хуткасцю, і я думаю, вы згодзіцеся са мною, што прырода не стала-б надзяляць непаваротлівае па натуры стварэнне здольнасцю імчацца з хуткасцю ветру, каб яно не мела ў гэтым патрэбы. Выходзіць, што калі гэтая жывёла існуе, яна ўжо далёка адгэтуль!

Супраць гэтага разважання ніяк нельга было пярэчыць. Мы сапраўды плылі наўздагад. Але што нам заставалася рабіць? Нэд Лэнд быў правы: нашы шансы на сустрэчу з страшыдлам былі нязначныя. І тым не менш ніхто не сумняваўся ў канчатковым поспеху, і ніводзін матрос не пайшоў-бы ў заклад, што нарвал хутка не з’явіцца.

Дваццатага ліпеня мы другі раз перасеклі тропік Казерога пад 105° даўгаты, а 27 таго-ж месяца перайшлі экватар пад 110° даўгаты. У той-жа дзень фрэгат узяў курс на захад, да цэнтральнага басейна Ціхага акіяна. Капітан Фарагут правільна лічыў, што больш шансаў на сустрэчу было ў глыбокаводных зонах, далей ад кантынентаў і астравоў, прыбліжацца да якіх страшыдла да гэтага часу ўхілялася, «мабыць таму, што там мора невыстарчальна глыбокае для яго», як тлумачыў наш боцман.

Фрэгат такім чынам мінуў астравы Паўмоту, Маркізскія, Сандвічавы, перасек тропік Рака пад 132° даўгаты і накіраваўся ў Кітайскае мора.

Нарэшце мы дабраліся да месца, дзе апошні раз было спаткана страшыдла! Усе сэрцы біліся з такою шпаркасцю, што на фрэгаце пэўна павінны былі шырока распаўсюдзіцца сардэчныя хваробы. Уся каманда была занята неадчэпнаю ідэяй. Людзі не спалі, не елі па цэлых тыднях. Па дваццаць разоў на дзень памылкі зроку выклікалі выбухі радасці, і гэтае кожны раз ашуканае чаканне трымала каманду ў стане такога нервовага напружання, якое не абяцала нічога добрага.

І сапраўды, рэакцыі не прыйшлося доўга чакаць. На працягу трох месяцаў — трох месяцаў, кожны дзень якіх цягнуўся цэлы век! — «Аўраам Лінкальн» аб’ехаў удоўж і ўпоперак усю паўночную частку Ціхага акіяна, кідаючыся наўздагон за заўважанымі кітамі, робячы раптоўныя павароты з галса на галс, раптам спыняючыся, то ўзмацняючы, то змяншаючы пару з рызыкай папсаваць машыну, і не пакінуў не абследванай ніводнай кропкі ад берагоў Японіі да Амерыканскага кантынента. Але дарма! Зусім нічога не ўдалося знайсці ў велізарным даследваным прасторы! Нічога, што хоць крыху напамінала-б гіганцкага нарвала, або падводны астравок, або абломак крушэння, ці рухаючыйся рыф, або іншага якога-небудзь д’ябла! Нічога!

Адбылася рэакцыя. Роспач працярэбіла шлях нявер’ю. Адно пачуццё авалодала ўсімі: яно складалася з трох дзесятых сораму і сямі дзесятых крыўды. Кожнаму было сорамна, што ён застаецца ў дурнях, паверыўшы бязглуздай байцы, і яшчэ больш за сорам было крыўдна. Горы довадаў, што складаліся на працягу цэлага года, разбурыліся ў адзін дзень, і цяпер кожны думаў толькі пра тое, як нагнаць у гадзіны сна і яды так бязглузда патрачаны час.

З уласцівай чалавечаму розуму нясталасцю, людзі з адной крайнасці кінуліся ў другую. Самыя гарачыя прыхільнікі экспедыцыі сталі яе самымі лютымі ворагамі. Нявер’е хваляю заліло ўвесь фрэгат ад трумаў да кают-кампаніі, і каб капітан Фарагут не выявіў нейкай незразумелай упартасці, то «Аўраам Лінкальн» адразу павярнуў-бы носам на поўдзень.

Але гэтыя бескарысныя пошукі не маглі працягвацца бясконца. «Аўрааму Лінкальну» не было ў чым папракаць сябе — карабель зрабіў усё, ад яго залежачае, каб паспяхова выканаць даручэнне. Ніколі яшчэ каманда амерыканскага карабля не праяўляла такой стараннасці і доўгага цярпення. Менш за ўсё яна заслужыла дакору ў непаспяховасці экспедыцыі. Відаць, нічога не заставалася рабіць, як вярнуцца.

Капітану Фарагуту была зроблена адпаведная заява. Ён не паддаўся.

Матросы не ўтойвалі свайго нездавальнення, і дысцыпліна на судне аслабла. Я не хачу сказаць, што на судне пачаўся бунт, але пасля некаторага супраціўлення капітан Фарагут, як у свой час Калумб, папрасіў у каманды тры дні цярпення: калі на працягу гэтых трох дзён страшыдла не будзе знойдзена, «Аўраам Лінкальн» паверне назад.

Гэта абяцанне было дадзена 2 лістапада. Яно адразу ўзняло настрой каманды. Людзі зноў пачалі ўглядацца ў хвалі з новаю ўвагаю. Біноклі і падзорныя грубы зноў былі пушчаны ў ход. Гэта было апошнім выклікам гіганцкаму нарвалу, і, здавалася, ён не мог цяпер не прыняць запрашэння паказацца…

Так мінулі два дні. «Аўраам Лінкальн» ішоў малым ходам. Каманда прыдумвала тысячы спосабаў, каб прыцягнуць увагу нарвала, або вывесці яго з стану апатыі, калі толькі ён знаходзіцца недалёка.

Вялізныя кавалкі сала кідаліся за борт, на вялікую радасць акулам, што натоўпамі суправаджалі фрэгат. Шлюпкі фрэгата шнырылі па моры ва ўсіх кірунках, даследуючы кожны квадратны метр яго паверхні. Але прышоў ужо вечар 4 лістапада, а падводная тайна па-ранейшаму заставалася нераскрытай.

На наступны дзень, 5 лістапада, апоўдні канчаўся вызначаны тэрмін. З апошнім ударам дванаццаці гадзін капітан Фарагут, верны свайму слову, павінен быў загадаць павярнуць на паўднёвы ўсход і канчаткова пакінуць паўночную частку Ціхага акіяна.

Фрэгат знаходзіўся ў гэты час пад 31°15´ паўночнай шыраты і 136°42´ усходняй даўгаты. Японія была менш як у двухстах мілях пад ветрам. Надыходзіла ноч. Склянкі прабілі восем гадзін. Густыя хмары завалаклі вузкі серп месяца, які толькі што ўступіў у сваю першую квадру. Мора павольна гойдала фрэгат.

Я стаяў у гэтую хвіліну на штырборце, абапёршыся на парэнчы палубы. Кансель быў побач са мною і безуважна глядзеў уперад. Матросы, паўзлазіўшы на рэі, апошнімі позіркамі аглядалі гарызонт, які ўсё больш і больш вузеў ад надыходзячай цемры. Афіцэры даследвалі паверхню мора праз начныя біноклі. Час ад часу прамень месячнага святла, прабіваючыся праз заслону воблакаў, кідаў свой срэбрысты бляск на хвалі, але зараз-жа хмары завалоквалі прасвет — і зноў усё знікала ў цемрадзі.

Паглядзеўшы ўважліва на Канселя, я рашыў, што ўпершыню за ўвесь час гэты абыякавы чалавек заразіўся агульным хваляваннем. Прынамсі так здалося мне ў тую хвіліну.

— Што, Кансель, — спытаў я яго, — апошні раз знайшоўся выпадак зарабіць дзве тысячы долараў?

— З дазволу гаспадара, я ніколькі не разлічваў на гэтую прэмію, — адказаў Кансель. — Урад Злучаных штатаў мог з такім-жа поспехам паабяцаць прэмію ў сто тысяч долараў, і ён не пабяднеў-бы ад гэтага.

— Ты маеш рацыю, Кансель. Нарэшце, гэта — бязглуздая забава, і я паступіў легкадумна, улезшы ў гэтую справу. Колькі дарэмна страчана часу, колькі нерваў гэта каштавала! Мы-б ужо шэсць месяцаў, як вярнуліся ў Францыю…

— У маленькую кватэрку гаспадара, — падхапіў Кансель, — у яго музей. І я размеркаваў-бы па класах выкапні з нашай калекцыі, і аленні кабан-бабірус, прывезены гаспадаром, займаў-бы клетку ў зоалагічным садзе і прыцягваў-бы да сябе цікавых з усіх канцоў Парыжа.

— Усё гэта акурат так і было-б, Кансель. А цяпер звыш усіх няўдач, з нас яшчэ будуць смяяцца…

— Бясспрэчна, — спакойна пацвердзіў Кансель, — я ўпэўнены, што з гаспадара будуць кпіць. Не ведаю, ці варта гаварыць…

— Гавары, гавары, Кансель.

— Але я думаю, што гэтыя кпіны заслужаныя гаспадаром.

— Ты так думаеш?

— Калі чалавек мае гонар быць такім выдатным вучоным, ён не павінен рызыкаваць…

Кансель не скончыў свайго камплімента. Гучны голас пачуўся ў навакольнай цішыні.

Гэта быў голас Нэда Лэнда.

Канадзец крыкнуў:

— Гэй! Гэтая штука тут, пад ветрам супраць нас!

Раздзел шосты На ўсіх парах

Пры гэтым крыку ўся каманда кінулася да гарпуншчыка — капітан, афіцэры, матросы, юнгі, нават інжынеры і механікі, пакінуўшыя свае машыны, нават качагары, пакінуўшыя свае топкі.

Капітан загадаў спыніць фрэгат.

Ноч была самая цёмная, і хоць я ведаў, што ў канадца выключны зрок, я пытаў сам у сябе, як і што ён мог угледзець у такой цемры. Сэрца маё білася з такою сілаю, што пагражала разарвацца.

Але Нэд Лэнд не памыліўся. Хутка ўсе мы ўбачылі тое, на што ён паказваў рукою.

За два кабельтовы ад «Аўраама Лінкальна», за штырбортам, мора здавалася асветленым знутры. Гэта не магло быць звычайным фасфарычным свячэннем — у гэтым не было сумнення. Страшыдла, пагружанае на некалькі футаў пад паверхню вады, давала яркае і дзіўнае ззянне, пра якое казалі ў сваіх справаздачах многія капітаны. Гэтае свячэнне павінна было выклікацца нейкаю дужа яркаю крыніцаю. Асветлены ўчастак акіяна меў форму доўгага авала. У цэнтры гэтага авала свячэнне было вельмі яркім, а далей яно слабела.

— Гэта проста злучэнне фасфарасцыруючых малекул! — ускрыкнуў адзін з афіцэраў.

— Не, вы памыляецеся! — адказаў я. — Ні ў якім разе камнеточцы або сальпы не маглі-б даваць такога яркага святла. У гэтага вылучэння бясспрэчна ёсць нейкая электрычная крыніца… Але глядзіце… Глядзіце! Яно рухаецца ўзад і ўперад. Яно накіроўваецца да нас.

Крык вырваўся з грудзей усіх, хто быў на палубе.

— Маўчаць! — скамандаваў капітан Фарагут. — Лева руля! Поўны ход назад!

Усе кінуліся на свае месцы. Загад быў адразу-ж выканан, і «Аўраам Лінкальн», апісаўшы поўкруг, падаўся на некалькі метраў назад.

— Права руля! Поўны ход наперад! — загадаў капітан Фарагут.

Вінт зноў запрацаваў, і фрэгат пачаў хутка аддаляцца ад крыніцы святла.

Я памыліўся: фрэгат хацеў аддаліцца, але незвычайная жывёла набліжалася да яго ў два разы хутчэй, як ён адступаў.

Мы затоілі дыханне і замерлі ў нерухомасці, не вымаўляючы ні слова не столькі ад страху, колькі ад здзіўлення. Жывёла, жартуючы, даганяла нас. Яна абагнула фрэгат, які імчаўся з хуткасцю чатырнаццаці вузлоў, і асвяціла яго сваімі электрычнымі праменнямі, нібы бліскучым пылам. Потым яна адплыла на дзве ці тры мілі, пакінуўшы за сабою фасфарасцыруючы след, падобны на клубы дыму, што адкідае назад імклівы лакаматыў экспрэса. І раптам з цемры, у якую яно адступіла для разгону, страшыдла кінулася на «Аўраама Лінкальна» з жахлівай хуткасцю і таксама раптоўна спынілася на адлегласці дваццаці футаў ад яго і… пагасла. Яно не схавалася ў ваду — у такім выпадку яркасць святла змяншалася-б паступова, а яно згасла адразу, нібы крыніца, што дае гэты паток святла, адразу вычарпалася. Праз хвіліну страшыдла зноў з’явілася з другога боку фрэгата, ні то абагнуўшы яго, ні то праплыўшы пад кілем «Аўраама Лінкальна».

Кожную секунду магла адбыцца сутычка, якая немінуча павінна была мець для нас жудасныя вынікі.

Мяне дзівілі манеўры фрэгата. Ён ратаваўся, уцякаючы, а не ўступаў з страшыдлам у бойку. Фрэгат, пасланы для праследвання страшыдла, сам апынуўся ў становішчы праследуемага. Я зрабіў гэтую заўвагу капітану Фарагуту.

Яго звычайна спакойны твар выражаў цяпер крайняе здзіўленне.

— Бачыце, прафесар, — адказаў ён мне, — я не ведаю, з якім вялізным зверам я маю справу, і не хачу рызыкаваць сваім фрэгатам у гэтай непрагляднай цемры. Як атакаваць невядомае, як ад яго абараняцца? Пачакаем, пакуль развіднее, тады ролі зменяцца.

— Капітан, ці ёсць у вас яшчэ сумненні наконт прыроды гэтай істоты?

— Не, прафесар. Відаць, гэта гіганцкі нарвал, але нарвал электрычны.

— Можа да яго таксама небяспечна набліжацца, як на гімнота[11] або плывучай міны?

— Зусім магчыма, — згадзіўся капітан. — І калі ён, акрамя ўсяго іншага, зараджаны электрычнасцю, дык ён сапраўды самая небяспечная жывёла ў свеце. Таму я і рашыў трымацца асцярожна.

Каманда фрэгата не зачыняла вачэй усю ноч. Ніхто не зыходзіў з палубы… «Аўраам Лінкальн», пераканаўшыся ў немагчымасці цягацца з нарвалам у хуткасці, зменшыў ход. З свайго боку і нарвал, гледзячы на фрэгат, плаўна калыхаўся на хвалях і, здавалася, не збіраўся пакінуць поля бойкі.

Каля поўначы аднак ён знік, або — каб быць больш дакладным — згас, як вялікі святляк. Ці ўцёк ён? Гэтага трэба было больш баяцца, як жадаць. Але ў гадзіну без сямі хвілін пасля поўначы пачулася аглушальнае сіпенне, падобнае на шум вады, якая пад вялікім ціскам вырываецца з вузкай адтуліны.

Капітан Фарагут, Нэд Лэнд і я былі ў гэты час на палубе. Мы прагна ўглядаліся ў навакольную густую цемень.

— Нэд Лэнд, — спытаў капітан, — ці часта вам даводзілася чуць шум, які робіць кіт?

— Часта, капітан, але дагэтуль я не сустракаў яшчэ кітоў, адзін выгляд якіх прынёс-бы мне дзве тысячы долараў.

— Сапраўды вы заслужылі прэмію. Але скажыце мне, ці падобны гэты гук на шум вады, што выкідае кіт з ноздраў?

— Гук падобны, толькі мацнейшы за звычайны. Але сумнявацца не прыходзіцца — перад намі несумненна кітападобнае, і з вашага дазволу капітан, — дадаў гарпуншчык, — заўтра на зорку я скажу яму пару слоў.

— Калі толькі ён палічыць патрэбным выслухаць вас, Нэд, — заўважыў я. — Але я не дужа ўпэўнены ў гэтым.

— Калі мне ўдасца падыйсці да яго на адлегласць пачацвяронай даўжыні гарпуна, — адказаў канадзец, — яму прыдзецца пазнаёміцца са мною.

— Але-ж для гэтага прыдзецца даць вам шлюпку? — спытаў капітан.

— Вядома.

— І рызыкаваць жыццём грабцоў?

— Таксама, як і маім, — проста адказаў гарпуншчык.

Каля двух гадзін пасля поўначы электрычны бляск, не менш яркі, як раней, зноў з’явіўся з наветранага боку ў пяці мілях ад «Аўраама Лінкальна». Не гледзячы на значную адлегласць, шум ветру і мора, выразна былі чуваць усплёскі вялізнага хваста жывёлы і яго перарывістае дыханне. Молена было падумаць, што калі нарвал выходзіць на паверхню, каб падыхаць, паветра ўрываецца ў яго лёгкія з такою-ж сілай, як пара ў цыліндры двухтысячасільнай машыны.

«Вось ліха на яго! — падумаў я. — Кіт, які валодае сілай цэлага кавалерыйскага палка, павінен быць не абы якім кітом».

Ноч мінула ў напружаным чаканні і ў падрыхтоўцы да бою. Кіталоўныя снасці былі выкладзены на палубе ўдоўж бартоў. Другі памочнік капітана загадаў зарадзіць гарпунныя гарматы, якія кідаюць гарпуны на цэлую мілю, і карабіны, страляючыя разрыўнымі кулямі, якія раняць насмерць самых буйных жывёл.

Нэд Лэнд задаволіўся тым, што навастрыў гарпун — страшную зброю ў яго руках.

А шостай гадзіне заняўся золак. З першымі промнямі святла электрычны бляск навакол нарвала знік. А сёмай гадзіне зусім пасвятлела, але ранішні, дужа густы туман, непранікальны для самых сільных бінокляў, абмяжоўваў бачнасць. Можна сабе ўявіць агульнае нездавальненне і гнеў.

Я ўзлез на першую перакладзіну бізані. Некалькі афіцэраў палезлі яшчэ вышэй, да самага верха мачты.

А восьмай гадзіне туман паплыў над хвалямі і клоччамі павольна стаў уздымацца ўгару. Гарызонт праясніўся і адначасова пашырыўся.

Раптам, як і напярэдадні, пачуўся голас Нэда Лэнда.

— Гэтая штука з наветранага боку за кармою! — крычаў гарпуншчык.

Усе вочы накіраваліся ў паказаным кірунку.

Там, за паўтары мілі ад фрэгата, доўгае чорнае цела выступала прыблізна на метр з вады. За яго хвастом, як відаць, хутка рухаючымся, мора бурліла і хвалявалася. Ніводная вядомая жывёла не магла біць ваду з такою сілаю. Агромністы след белай пены, выгінаючыся па крывой, адзначаў шлях жывёлы.

Фрэгат накіраваўся да кітападобнага. Я вывучаў яго з усёй увагаю. Рапарты «Ханаана» і «Гельвецыі» некалькі перавялічвалі яго — памеры. Я вызначыў яго даўжыню ўсяго ў дзвесце пяцьдзесят футаў. Аб таўшчыні яго цяжка было што-небудзь казаць, але ў мяне стваралася ўражанне, што жывёла мае добрыя прапорцыі ва ўсіх трох вымярэннях.

У той час як я назіраў за гэтаю жывёлаю, з яе ноздраў вырваліся два слупы вады і ўзняліся на сорак метраў угару. Гэта дало мне разуменне аб спосабе яе дыхання. Я канчаткова прышоў да вывада, што жывёла належыць да раздзела хрыбетных, класа сысуновых, падкласа аднаўтробных, групы рыбавідных, атрада кітападобных, сям’і… Гэтага я яшчэ не ведаў. Атрад кітападобных мае тры сям’і: кітоў, кашалотаў і дэльфінаў. Да гэтага апошняга належаць і нарвалы. Кожная з гэтых сем’яў падзяляецца на мноства падсем’яў, тыя — на роды, роды — на віды. Від, род, сям’я, падсям’я — пра гэта я яшчэ нічога не мог сказаць, але я не сумняваўся, што хутка, дзякуючы майстэрству Нэд Лэнда і вопытнасці капітана Фарагута, атрымаю і гэтыя даныя.

Каманда з нецярплівасцю чакала загадаў свайго начальніка. Капітан, паглядзеўшы ўважліва на жывёлу, загадаў пазваць інжынера.

Той хутка з’явіўся.

— Пара разведзена? — спытаў у яго капітан.

— Так, капітан, — адказаў інжынер.

— Добра. Паддайце агню і дайце поўны ход.

Трайное «ура» сустрэла гэты загад.

Час барацьбы надышоў.

Праз некалькі хвілін абедзве трубы фрэгата пачалі пускаць патокі чорнага дыму, і палуба задрыжэла дробнаю дрыготаю ад клёкату вады ў катлах.

Магутны вінт «Аўраама Лінкальна» рушыў фрэгат да жывёлы. Яна спакойна дазволіла наблізіцца да сябе на поўкабельтова. Потым, не хаваючыся ў ваду, ціха паплыла далей, захоўваючы ранейшую дыстанцыю ад фрэгата.

Праследванне прадаўжалася каля трох чвэртак гадзіны, але за гэты час фрэгату не ўдалося выйграць ніводнага фута. Ясна было, што пры такой хуткасці немагчыма было дагнаць жывёлу.

Капітан Фарагут з ярасцю скубаў сваю густую бараду.

— Нэд Лэнд! — крыкнуў ён.

Канадзец падышоў.

— Ну, спадар спецыяліст, — звярнуўся да яго капітан, — ці параіце вы мне і цяпер спусціць на ваду шлюпкі?

— Не, — адказаў гарпуншчык. — Гэтую жывёлу ўдасца паймаць толькі тады, калі яна сама дасца ў рукі.

— Што-ж рабіць?

— Павялічыць ціск пары, калі гэта магчыма. Я-ж, з вашага дазволу, змяшчуся на насу, і калі мы падыйдзем да яго дастаткова блізка, я яго загарпуню.

— Станавіцеся, Нэд, — сказаў капітан. І па перамоўнай трубе крыкнуў інжынеру: — Узняць ціск пары!

Нэд Лэнд адправіўся на свой пост. Печы былі загружаны новай порцыяй вугалю, і вінт пачаў даваць сорак тры абароты ў хвіліну. Кінуты ў ваду лаг паказаў, што «Аўраам Лінкальн» рухаецца з хуткасцю восемнаццаці з паловай міль у гадзіну. Але праклятая жывёліна таксама пачала рабіць па восемнаццаць з паловаю міль у гадзіну.

Зноў на працягу гадзіны фрэгат ішоў з гэтаю хуткасцю, не выграўшы ніводнага сантыметра адлегласці. Гэта была ганьба для самага быстраходнага судна амерыканскага флота. Шаленства клекатала ў грудзях усяе каманды. Матросы люта лаялі страшыдла, але яно пагардліва маўчала. Капітан Фарагут ужо не скуб сваю бараду, а кусаў яе.

Інжынера зноў паклікалі на мосцік.

— Ці давялі вы ціск пары да канца? — спытаў капітан.

— Так, — адказаў інжынер.

— Да колькіх атмасфер?

— Да шасці з паловаю.

— Давесці ціск да дзесяці атмасфер!

Гэта быў чыста амерыканскі загад. Лепш не мог сказаць капітан парахода на Місісіпі, імкнучыся абагнаць канкурэнта.

— Кансель, — сказаў я свайму слаўнаму слузе, які стаяў поплеч — ці ведаеш ты, што мы напэўна, узарвёмся?

— Як пажадае гаспадар, — адказаў Кансель.

Прызнаюся, мне нават спадабалася рызыкоўная смеласць капітана.

Качагары зноў засыпалі вугаль на каласнікі. Вентылятары нагняталі патокі паветра ў топкі. Ціск пары ўзмацніўся. «Аўраам Лінкальн» пайшоў хутчэй. Мачты яго дрыжэлі да самых асноў, і віхры дыма ледзь прарываліся вон праз вузкія адтуліны труб.

Другі раз быў кінуты лаг.

— Колькі? — крыкнуў капітан.

— Дзевятнаццаць і тры дзясятых, капітан.

— Яшчэ ўзняць ціск!

Інжынер паслухаўся. Стрэлка манометра паказала дзесяць атмасфер. Але і страшыдла, мабыць, «развіло пару» без ніякага прыкметнага напружання яно таксама плыло цяпер з хуткасцю дзевятнаццаці і трох дзясятых міль у гадзіну.

Якая пагоня! Не, я не магу апісаць свайго хвалявання. Я ўвесь дрыжаў ад узбуджэння.

Нэд Лэнд стаяў на носе з гарпуном у руцэ.

Некалькі разоў жывёла дазваляла наблізіцца да сябе.

— Даганяем! Даганяем! — крычаў канадзец.

Але ў тую хвіліну, калі ён заносіў руку, каб кінуць гарпун, жывёла раптам адплывала з хуткасцю прынамсі трыццаць міль у гадзіну. Мала таго, у той час як мы ішлі з максімальнай хуткасцю, яна, нібы здзекуючыся з нас, апісала вакол нас шырокі круг.

Крык шаленства вырваўся ва ўсіх з грудзей.

Апоўдні мы былі на такой-жа адлегласці ад нарвала, як і а восьмай гадзіне ўранні.

Тады капітан Фарагут рашыў пусціць у ход іншыя сродкі.

— Ах, так! — ускрыкнуў ён. — Гэтая жывёла плыве хутчэй, як «Аўраам Лінкальн»? Што-ж, паглядзім, ці абгоніць яна канічную бомбу. Боцман! Кананіра да насавой гарматы!

Гармата была мігам зараджана і наведзена. Раздаўся стрэл, але снарад праляцеў на некалькі футаў вышэй нарвала, які знаходзіўся на паўмілі ўперадзе.

— Другога наводчыка, больш спрытнага! — крыкнуў капітан. — Пяцьсот долараў узнагароды таму, хто трапіць у гэтае праклятае стварэнне!

Стары кананір з сівою барадою — я і цяпер выразна бачу яго спакойны позірк і халодны твар — падышоў да гарматы і старанна прыцэліўся. Раздаўся гул стрэлу, да якога адразу-ж далучыўся магутны крык «ура».

Снарад трапіў у цэль і ўдарыў жывёлу. Але, замест чаканага эфекту, ён слізгануў удоўж яго закругленай паверхні і адляцеў далёка ў мора.

— Ах, чорт! — ускрыкнуў раз’юшаны стары кананір. — Няўжо ў гэтага гада шасціцалевая браня?

— Пракляцце! — ускрыкнуў капітан Фарагут.

Пагоня прадаўжалася.

Падышоўшы да мяне, капітан сказаў:

— Я буду прадаўжаць праследванне да таго часу, пакуль фрэгат не ўзляціць у паветра.

— Правільна, — адказаў я. — Так і трэба!

Можна было спадзявацца, што рана ці позна, жывёла зморыцца, не вытрымаўшы спаборніцтва з няўтомнай паравой машынаю. Але покуль што гэтага нельга было заўважыць. Гадзіна мінала за гадзінай, а жывёла не праяўляла ніякіх адзнакаў зморы.

Да гонару «Аўраама Лінкальна» трэба сказаць, што ён працягваў праследванне з непахіснаю ўпартасцю. Па маіх разліках ён прайшоў не меней пяцісот міль у гэты злошчасны дзень 6 лістапада. Але зноў спусцілася ноч і ахутала цемрай бурнае мора.

Я рашыў у гэтую хвіліну, што наша экспедыцыя закончана і што мы болей ніколі не ўбачым фантастычную жывёлу. Але я памыліўся.

А 10 гадзіне 50 хвілін вечара электрычны бляск зноў з’явіўся ў трох мілях ад фрэгата.

Нарвал здаваўся нерухомым. Можа, змарыўшыся за дзень, ён спаў цяпер, гойдаючыся на хвалях. Трэба было скарыстаць гэты шанс, і капітан рашыў паспрабаваць шчасця.

Ён аддаў распараджэнні. «Аўраам Лінкальн» пасунуўся ціхім ходам наперад, каб не разбудзіць жывёлу. У акіяне нярэдка можна сустрэць кітоў, якія спяць глыбокім сном, і Нэд Лэнд загарпуніў не аднаго з іх іменна ў час сну. Канадзец зноў заняў свой пост на носе.

Фрэгат бясшумна падышоў на два кабельтовы да жывёлы і, спыніўшы машыну, рухаўся па інерцыі.

На борце ўсе затоілі дыханне. Мёртвая цішыня была на палубе. Мы знаходзіліся бадай на сто крокаў ад ззяючага авала, і святло яго сляпіла нас.

Зірнуўшы ў гэтую хвіліну на Нэда Лэнда, я ўбачыў, што ён выцягнуў руку са сваёю страшнаю зброяй.

Фрэгат падплыў яшчэ бліжэй да нерухомай жывёлы — толькі дваццаць крокаў аддзялялі нас ад яе.

Раптам рука Нэда Лэнда з сілаю апісала ў паветры паўкруг, і гарпун паляцеў. Я пачуў звонкі стук нібы ад удару аб цвёрдае цела.

Электрычны бляск адразу пагас, і два велізарных слупы вады раптам паляцелі на палубу фрэгата, збіваючы з ног людзей і руйнуючы ўсё на сваім шляху.

Раздаўся страшны штуршок, і, не паспеўшы ўхапіцца за парэнчы, я вылецеў за борт.

Не гледзячы на поўную неспадзяванасць гэтага падання, я захаваў выразны ўспамін аб усіх сваіх адчуваннях.

Спачатку я пагрузіўся ў ваду.

Я добра плаваю, хоць, вядома, не магу раўняцца ў гэтым майстэрстве з такімі матросамі, як Байрон і Эдгар По; я не замяшаўся пры нечаканым пагружэнні. Двума сільнымі штуршкамі ног я ўсплыў на паверхню акіяна.

Першым чынам я пачаў шукаць вачыма фрэгат. Ці заўважылі там маё знікненне? Ці спусціў ужо капітан Фарагут шлюпку на ваду, каб шукаць мяне? Ці магу я спадзявацца на выратаванне?

Раздзел сёмы Кіт невядомага віду

Не гледзячы на цемру, я разглядзеў на ўсходзе нейкую чорную масу, якая, мяркуючы па размяшчэнню апазнавальных агней, аддалялася. Гэта быў фрэгат.

Вопратка перашкаджала мне. Намокнуўшы, яна прыліпала да цела і паралізавала рукі. Я задыхаўся. Мяне цягнула на дно…

— Памажыце!

Гэта быў мой апошні крык. Я ў роспачы забоўтаўся, адчуваючы, што мяне цягне на дно.

Раптам моцная рука схапіла мяне за каўнер і адным штуршком выцягнула на паверхню вады.

Я пачуў наступныя словы, сказаныя над самым маім вухам:

— Калі гаспадар не пагрэбуе абаперціся на маё плячо, яму будзе куды ямчэй плысці!

Я схапіў за руку вернага Канселя.

— Гэта ты? — ускрыкнуў я. — Гэта ты?

— Я самы, — адказаў Кансель, — гатовы да паслуг гаспадару.

— Значыцца, штуршок скінуў цябе ў мора таксама, як і мяне?

— Зусім не! Знаходзячыся на службе ў спадара прафесара, я палічыў сваім абавязкам паследваць за ім.

Шаноўнаму дзецюку гэты ўчынак здаваўся звычайным.

— А фрэгат? — спытаўся я.

— Фрэгат? — перапытаў Кансель, пераварочваючыся на спіну. — Мне здаецца, што гаспадару лепш было-б не разлічваць на яго дапамогу.

— Чаму?

— Таму, што ў тую хвіліну, як я кінуўся ў ваду, вахценны матрос крыкнуў «Вінт і стырно зламаныя».

— Зламаныя?

— Так, зламаныя зубам страшыдла. Здаецца, «Аўраам Лінкальн» абышоўся толькі гэтаю аварыяй. Але на наша гора ён страціў здольнасць кіравацца.

— Значыцца, мы загінулі?

— Магчыма, — спакойна адказаў Кансель. — Аднак у нашым распараджэнні ёсць яшчэ некалькі гадзін, а за некалькі гадзін можна многае зрабіць.

Непарушны спакой Канселя бадзёрыў мяне. Я паплыў больш энергічна. Але вопратка па-ранейшаму страшэнна сціскала ўсе рухі і перашкаджала трымацца на паверхні.

Кансель заўважыў гэта.

— Прашу ў гаспадара дазволу разрэзаць на ім адзенне, — сказаў ён.

І ён нажом распароў на мне вопратку зверху да нізу, і хуценька раздзеў мяне, у той час як я падтрымліваў нас абодвух на паверхні. У сваю чаргу я зрабіў тую-ж паслугу Канселю. Пасля гэтага мы зноў паплылі побач.

Але наша становішча не зрабілася лепшым. Наша знікненне магло быць не заўважана, ды нават каб яго і заўважылі, фрэгат усё роўна не мог, страціўшы руль і вінт, пайсці за намі супроць ветру. Значыцца мы маглі спадзявацца толькі на дапамогу яго шлюпак.

Прыйшоўшы да гэтага заключэння, мы рашылі трымацца на паверхні колькі будзе магчыма. Каб не растраціць адначасова сілы, мы рашылі трымацца так: у той час, як адзін з нас будзе, склаўшы рукі, нерухома ляжаць на спіне, другі будзе плысці наперад і падпіхаць ляжачага. Праз кожныя дзесяць хвілін мы павінны былі мяняцца. Такім чынам мы маглі ўтрымацца на паверхні вады на працягу некалькіх гадзін, магчыма нават, да ўсходу сонца.

Якая слабая надзея на выратаванне! Але здольнасць спадзявацца, якое-б ні было безнадзейнае становішча, так уласціва чалавеку! Да таго-ж мы былі ўдвух…

Сутычка фрэгата з нарвалам была каля адзінаццаці гадзін вечара. Значыць, да наступнага дня нам трэба было трымацца ў вадзе каля васьмі гадзін. Гэта было безумоўна магчыма, калі часта змяняцца. Мора, амаль спакойнае, не зморвала нас. Час ад часу я намагаўся разгледзець што-небудзь у цемры, дзе свяцілася фасфарычным бляскам патрывожаная нашымі рухамі вада. Я глядзеў на гэтыя іскрыстыя хвалі, што разбіваліся аб маю руку, прычым люстрана-гладкая паверхня іх пакрывалася на міг мутнымі плямамі. Здавалася, што мы плывем у ртутнай ванне.

Каля гадзіны ночы я адчуў смяртэльную стому. Сільныя сударгі зводзілі мае рукі і ногі. Канселю прышлося падтрымліваць мяне і аднаму клапаціцца аб нашым ратунку. Хутка бедны дзяцюк стаў часта і цяжка дыхаць — я зразумеў, што ён нядоўга зможа трымацца.

— Пакінь мяне! Пакінь мяне! — сказаў я яму.

— Пакінуць гаспадара? Ніколі! — адказаў ён. — Я цвёрда мяркую ўтапіцца раней за яго.

У гэтую хвіліну з прасвету цёмнай хмары, адганяемай ветрам на ўсход, выглянуў месяц. Паверхня акіяна заіскрылася пад яго праменнямі. Гэтае жыватворнае святло вярнула мне сілы. Я ўзняў галаву і абвёў вачыма гарызонт.

Я ўбачыў фрэгат — ён быў за пяць міль ад нас, на такой адлегласці ён здаваўся ледзь значнаю кропкай, і ніводнай шлюпкі.

Мне захацелася крыкнуць. Але што-б гэта дапамагло на такой адлегласці? Да гэтага-ж мае распухлыя губы не, маглі выдаць ніводнага гуку.

Кансель мог яшчэ крычаць, і я чуў, як ён паўтарае:

— Памажыце! Памажыце!

Спыніўшыся на секунду, мы прыслухаліся. Што гэта шум у вушах ад прыліву крыві да галавы, ці сапраўды даляцеў адказ?

— Ты чуў? — прашаптаў я.

— Але, але!

І Кансель зноў кінуў у прастор прызыўны кліч.

Цяпер — ніякага сумнення. Чалавечы голас адказаў на крык Канселя. Ці быў гэта голас якога-небудзь няшчаснага, загубленага ў бязмежным акіяне, яшчэ адной ахвяры штуршка, атрыманага караблём? А можа нас гукнулі з нябачнай у цемры шлюпкі?

Кансель зрабіў страшэннае напружанне, абапёрся на маё плячо, — мне прыйшлося для гэтага напружыць апошнія сілы — напалову высунуўся, але адразу-ж знясілены, упаў назад.

— Што ты ўбачыў?

— Я ўбачыў… — прашаптаў ён, — я ўбачыў… Але лепш, памаўчым, зберажом сілы…

Што-ж ён убачыў? Невядома чаму, але ў гэтую хвіліну мне ўпершыню прышла думка аб страшыдле… ...



Все права на текст принадлежат автору: Жуль Верн.
Это короткий фрагмент для ознакомления с книгой.
80000 кіламетраў пад вадойЖуль Верн