Аляксей Якімовіч Сакрэт Тунгускага метэарыта Прыгоды шасцікласніка Максіма

Сакрэт Тунгускага метэарыта

ЧАСТКА ПЕРШАЯ Незвычайныя турысты

Супер-міні-камп'ютэр «М-1»

Як вядома, самыя цікавыя гісторыі заўсёды пачынаюцца нечакана. Яны, так мне здаецца, нагадваюць дзіўны казачны сон, які і радасць прыносіць, і трывожыць, і нават наганяе страху.

Так, кожная цікавая гісторыя чымсьці падобная на сон. А гэтая, пра якую хачу вам расказаць, таксама нібыта сон. Мне і цяпер часам здаецца: таго, што здарылася са мною, не было. Проста прыснілася. Прыснілася, каб не паўтарыцца…

У тое лета ўрадзілі суніцы. Цёплыя, шчодра нагрэтыя сонцам, яны ўсыпалі ўсе лясныя палянкі. А ад нашай вёскі Яловікі да лесу рукою падаць. Выйшаў з хаты, прайшоў паўкіламетра — лес перад табою. Там знаёмыя сцяжынкі, якія бягуць, выводзяць да самых зманлівых сунічных палянак.

З самага ранку са сваім сябрам Васілём я адправіўся ў лес. Мы не бралі з сабой ні збанкоў, ні вядзерцаў, ні нават кубкаў. Мы проста хацелі паласавацца суніцамі, крыху пабегаць, пагукаць, праверыць птушыныя гняздзечкі. Што ж, не так даўно скончылі шэсць класаў. Канікулы. Як гаворыцца, маем права пагуляць.

Ды ў гэты дзень склалася не так, як заўсёды. На знаёмай паляне, дзе расла магутная разлапістая яліна (на гэтую яліну з Васілём часта лазілі, каб паўзірацца з вышыні на вёску, на поле, на луг), убачылі палатку. Здаецца, Васіль першым яе ўбачыў. Хоць не хочацца прызнавацца, але скажу: Васіль жвавейшы за мяне. Ен і гняздзечка першым заўважыць, і вужа, калі той вылезе на палянку, каб пагрэцца. А я валакуся за ім як з завязанымі вачыма. Часта апярэджвае мяне Васіль.

Так, так, цяпер успомніў: гэтую палатку ён першы ўбачыў. Убачыў і штурхець мяне ў бок:

— Антон, глядзі!

А мне падумалася, што гадзюка з куста вылазіць. Нядаўна, калі суніцы збіралі, ледзь рукою гадзюку не схапіў. Ох і спалохаўся! Два дні ў вачах стаяла.

— Дзе? Дзе? — страпянуўся я.

— Цішэй, — прамовіў Васіль. — Не азірайся, а глядзі ўперад. Палатка на палянцы.

Ад душы адразу адлягло. Зірнуў. Сапраўды, палатка.

— Ну і што? — кажу Васілю. — Ніколі палатку не бачыў? Няхай стаіць.

— У палатцы людзі,— прагаварыў Васіль, як бы раскрываючы вялікі сакрэт.

Мне стала смешна.

— Канешне, людзі. А ты думаў, што дзікія козы ці барсукі? Не хвалюйся. Гэтыя людзі нашы суніцы не пазбіраюць. Лес вялікі. Усім хопіць.

— Антон, паназіраем, — папрасіў Васіль, гледзячы мне ў вочы. — Крышку-крышку. Суніцы не ўцякуць.

Мне зусім не хацелася назіраць, стаяць як прыклеянаму. Што ж тут цікавага? Турысты ў палатцы. Мабыць, спяць, адпачываюць, пасля вылезуць, стануць вёдрамі грукаць, бляшанкі адкрываць. Насмецяць і далей. А Васілю ўсё цікава. Зіркае на палатку, быццам гэта не звычайная зялёная палатка, а касмічны карабель стаіць.

— Васіль, суніцы…

— Крышку-крышку паназіраем. Суніцы не ўцякуць, — не даў закончыць Васіль.

Я ведаў, што яго цяпер і бульдозерам не скранеш. Нібы прыліп. Хочаш не хочаш, а мусіш заставацца з ім.

— Крышку-крышку можна, — неахвотна пагадзіўся я.

Мы ўкленчылі за ядлоўцавым кустом. На мае шчасце, неўзабаве з палаткі вылез мужчына. Высокі, шырокі ў плячах — сапраўдны атлет. Ці стары? Гадоў сорак, не болей.

— Ніколі людзей не бачыў? — штурхнуў я Васіля.

— Пасядзі. Ці табе кепска? — прамовіў Васіль.

Хіба будзеш спрачацца з такім? Назіраць дык назіраць. Я сеў на траву, выцягнуў ногі. А мужчына трушком прабегся па палянцы, пасля, спыніўшыся, паднёс да рота рукі і заспяваў, моцна, на ўвесь лес, нібыта ў рупар: «Касіў Ясь канюшыну, паглядаў на дзяўчыну…»

Васіль тузануў мяне за рукаў.

— Цікава. Чуеш, як галасавыя звязкі развівае?

І праўда, гэта было цікава. Дармовы канцэрт. Такога ад турыста не чакаў. У лесе спявае… Хіба яго на сцэну не пускаюць? Дзівак-чалавек. Есць жа такія. Відаць, сёння надарвем жываты ад смеху.

Мужчына, праспяваўшы пра Яся і дзяўчыну, прысеў на кукішкі (мне здалося, штосьці паклаў на зямлю) і гучна крыкнуў, як аддаюць каманду:

— Уперад!

Падумалася: вось-вось з палаткі выскачыць цэлае войска, кінецца ўперад, каб схапіць нас з Васілём. Схапіць, звязаць і прымусіць спяваць пра Яся і дзяўчыну.

Прайшла секунда, другая… З палаткі ніхто і носа не высунуў. Цішыня.

Мы з Васілём затаілі дыханне.

— Кругом! Назад! — гукнуў турыст.

— Васіль, кім гэты дзівак камандуе?

— Не ведаю.

— Не намі?

— Не ведаю.

Васіль, як і я, таксама, пэўна, падумаў, што турыст заўважыў нас і крычыць, камандуе, пацяшаючыся. Разумее, што ў нас душа ў пятках. Уцякаць, ці што?

— Васіль, уцякайма.

— На яліну! — аддаў новую каманду турыст. «Бач ты, — думаю, — хоча, каб на яліну лезлі. Не, не палезем. Прымусам не палезем. Калі б па сваёй волі, то канешне. Па сваёй волі…»

— Антон, — прашаптаў Васіль, — глянь на яліну. На яліну глянь! Мураш па ствале карабкаецца.

Так, па ствале лез мураш. Праўда, не той маленькі ўвішны муравейка, які штодзень працуе, кудысьці спяшаецца, а вялізны, нібы мыш. Калі б на свае вочы не бачыў, то не паверыў бы.

Мураш, спрытна перабіраючы лапкамі, хутка-хутка карабкаўся па ствале. Мы з Васілём быццам анямелі, моўчкі пазіралі на яго.

— Кругом! Назад! — скамандаваў турыст. Мураш паслухмяна, нібыта лялька ў тэатры, якую пацягнулі за нітку, павярнуўся і папоўз назад.

Вось дзіва! Гэты вялізны мураш слухаецца, як сабачка ў цырку, што ні загадаеш, выконвае. Няўжо ён дрэсіраваны? А калі турыст яго гіпнатызуе? Можа, гэты турыст гіпнатызёр? Глупства. Сапраўднае глупства. Хіба можна загіпнатызаваць мураша? Мураш не чалавек. Толькі чалавек паддаецца гіпнозу.

Мы з Васілём не адрываючыся глядзелі на незвычайнага мураша. Цяжка сказаць, пра што думаў Васіль. А я дык быў як пад сапраўдным гіпнозам. Анічога не цяміў.

— Уперад! — пачулася новая каманда.

Мураш як вокам згледзець пабег уперад, мільгануўшы, схаваўся ў траве. А праз некалькі секунд Васіль ускочыў, залямантаваў, замахаў рукамі:

— Во-ой!.. Во-ой!.. Ен казытаецца!

Я не ведаў, што мне рабіць: ці ўцякаць, ці Васіля ратаваць. Але ад каго? Ад чаго? Да нас кінуўся турыст.

— Назад! Сеанс закончаны!

Я заўважыў каля сваіх ног мураша, падобнага на мыш. Міжволі адступіўся назад.

— Ен, ён… — тыцнуў пальцам Васіль, паказваючы на мураша. — Ен мяне казытаў. Накінуўся на мяне.

Турыст узяў Васіля за руку.

— Не бойся. Ен не накінецца на цябе.

— Н-не н-накінецца?

— Не накінецца. Супакойся. Ен не жывы.

— Але ён мяне казытаў. Залез пад сарочку і лапкамі…

Залез пад сарочку… Васілю… І казытаў… А калі б пад маю сарочку залез і стаў мяне лапкамі казытаць? Напэўна, здранцвеў бы ад страху. Бр-р-р… Нават думаць пра такое не хочацца.

Турыст падняў мураша, паклаў на далонь.

— Бачыце? Ен нават не варушыцца. Гэта механізм.

— Механізм? — шмаргануў носам Васіль.

— Але. Я яго сам зрабіў. Ён называецца супер-міні-камп'ютэр «М-1». М — значыць мураш.

— Дык ён не кусаецца? — нарэшце падаў голас і я. Турыст усміхнуўся:

— Не. Толькі казычацца, калі на сваёй дарозе што-небудзь жывое сустрэне. Называйце яго Мурашом. Ен для мяне таксама як жывы.

— Прыдумалі, каб казытаўся, — з крыўдай прагаварыў Васіль. — Лепей хай раз укусіў бы. Я козытаў не пераношу.

— Выбачайце, — сказаў незнаёмы. — Не ведаў, што вы за кустом хаваецеся. Мне захацелася патрэніраваць Мураша. Гэта незвычайны камп'ютэр. Ен рэагуе на чалавечы голас. Паварочваецца направа, налева. Яшчэ такую каманду выконвае: «Стой. Не варушыся». Стане — з месца не скранеш.

— І паслухаецца любога, хто яму загадае? — не выцерпеў я.

— Паслухаецца. Але спярша трэба навучыць яго пазнаваць голас. Як гэта зрабіць? На спіне Мураша ёсць невялікая кнопка. Націскаеш на яе, падносіш Мураша да рота і кажаш што-небудзь. Каб Мураш голас запомніў. І ўсё. Камандуй. Калі ласка.

Я ўспомніў, як турыст спяваў «Касіў Ясь канюшыну». Выходзіць, не галасавыя звязкі ён развіваў, як казаў Васіль, а стараўся, каб Мураш яго голас запомніў.

— Не страшна? — пытаецца турыст.

— Не, — пасмялеў я. — А калі Мураш перастае… Калі перастае на голас рэагаваць?

— Калі скажаш усяго два словы: «Сеанс закончаны». Вось так, хлопцы. Як вас зваць?

— Антон, — кажу.

— Васіль, — ціха-ціха прамовіў мой сябар, нібы тату паведаміў, што двойку атрымаў.

Стала шкада яго. Усё-ткі дасталося яму ад Мураша. Нават голас змяніўся. Незнаёмы, відаць, таксама заўважыў гэта, бо сказаў:

— Можаце і вы Мурашом пакамандаваць. Націсніце на кнопку, не бойцеся.

Я памкнуўся наперад, а Васіль як замахае рукамі.

— Мы не хочам, не хочам. Дамоў трэба. Нас дома чакаюць. — Павярнуўся і пачэпаў па сцяжынцы. Я, вядома, таксама павалокся за ім.

— Хлопцы, — пачулася наўздагон, — мяне Піліпам Макаравічам зваць. Прыходзьце, калі захочацца.

Светлякі ці ліхтары?

Я думаў, што Васіля і сілком не зацягнеш на тую паляну, дзе мы ўбачылі зялёную палатку. Не жартачкі — гэтак напалохаў яго Мураш! Але памыліўся. Паслухайце, як было.

Вечарам (ужо шарэць пачало) я выйшаў з хаты. Як кажуць, свежым паветрам захацелася падыхаць. Бачу: дыбае па вуліцы Васіль.

— Васіль, хадзі сюды! — гукаю.

Удвух, вядома, весялей. Слова за словам — вось і час непрыметна праходзіць.

Прыдыбаў да мяне Васіль і адразу:

— Антон, давай да Піліпа Макаравіча сходзім. Спярша я не зразумеў, не дайшло да мяне.

— Да якога Піліпа Макаравіча?

— Да турыста. Да таго, што ў палатцы.

Вось яно што! На ноч у лес цягнуцца? Зараз мама пачне гукаць, скажа, каб у хату ішоў. Узбрыло ж яму ў галаву! Днём з хаты нават носа не высунуў, а стала на вечар брацца — у лес пацягнула. Што гэта зрабілася з ім?

— Заўтра сходзім, — кажу.

— Не вытрываю да заўтра, — прагаварыў Васіль. Я сеў на лаўку, закінуў нага за нагу. Маўляў,

і ты, Васіль, сядай, адпачывай, не заварвай кашу. А ён:

— Сходзім. Не вытрываю да заўтра.

— Васіль, вытрываеш. Вось каб зуб разбалеўся, то, магчыма, не вытрываў бы. І ноччу да доктара панёсся б.

Васіль скрывіўся, як з'еўшы горкага.

— Гэта яшчэ горай, чым зуб баліць.

— Што — гэта? Што горай? Не разумею цябе.

— Як табе растлумачыць… — пачаў Васіль. — Ведаеш… Э-э-э… Антон, не магу… Ведаеш… Э-э-э…

«Ведаеш… Э-э-э…» Так ён і да ранку не растлумачыць.

— Прама кажы, без экання.

— Мураша хочацца пакратаць. Ну, таго самага, супер-міні-камп'ютэра. Увесь дзень пра гэта думаў. Нішто ў галаву не лезе. Хочацца хоць адным вокам глянуць. Хочацца пакамандаваць ім. Сходзім у лес.

— Днём камандаваў бы, — кажу.

— Страшна было, — прызнаўся Васіль. — Мяне так калаціла, так калаціла…

— А цяпер не страшна?

— І цяпер крыху страшна. Але ж хочацца пакратаць, пакамандаваць…

Нарэшце я зразумеў, чаму ён так прэцца ў лес. Як кажуць, цікаўнасць, дапытлівасць мацней, чым страх. Асаблівы характар у Васіля. Упарты ён хлопец. Хоць страляй у лоб — па-свойму зробіць. Не пагаджуся — адзін у лес пойдзе. Пойдзе, каб там і ліха гарэла. Што ж прыдумаць, каб у лес не цягнуцца? Проста смех — на ноч у лес? А калі напалохаць яго?

— Васіль, ты да Мураша дакранешся, а ён накінецца на цябе і заказыча. Пабачыш.

Думаеце, Васіль напалохаўся? Анічуць.

— Я яго за лапкі буду трымаць. Не вырвецца, — прагаварыў.

Што на гэта скажаш? Адмахнуцца рукамі і нагамі? Абзаве баязліўцам, адзін папрэцца. Пасля ў вочы не гляну. Сябар усё-ткі.

— Пойдзем, — мусіў пагадзіцца я і, не стрымаўшыся, падпусціў шпільку: — Ты адпусці Мураша, калі пачне вырывацца, бо лапкі адарвеш. Як ён без лапак на яліну палезе?

А Васіль сур'ёзна:

— Добра, што папярэдзіў. І праўда, можна адарваць лапкі. Шкада, калі паломіцца такі разумны камп'ютэр.

Пакуль выбраліся з вёскі, пакуль дайшлі да лесу, зусім сцямнела. Вы ніколі не хадзілі поначы па лесе? Непрыемна, скажу вам. Днём кожны кусцік прыметны, кожнае дрэўца. Усё звычнае, знаёмае. А ноччу не відаць ні кусціка, ні дрэўца. Вакол быццам суцэльная сцяна. Мы нават сцяжынку не знайшлі. Палезлі, як гаворыцца, напралом. Уперадзе — Васіль, за ім я, стараюся не адстаць. Галінкі сцёбаюць па твары, за каўнер пырскамі падаюць кроплі расы. Я не вытрываў:

— Васіль, у гэткай цемры вочы выкалем. Ты памалей ідзі. Ляціш, нібы на кані вярхом скачаш.

Спыніўся мой сябрук, прагаварыў няўпэўнена:

— Мы, напэўна, хутка прыйдзем.

— Куды прыйдзем? Куды? — узлаваўся я. — Будзем блукаць да ранку. Нас і з міліцэйскім сабакам не знойдуць.

— Не хвалюйся. Знойдуць, — абнадзеіў мяне Васіль. І чаго я на вуліцу выйшаў? Як на грэх. Хіба ў

хаце было цесна? Сядзеў бы ў хаце — усё інакш склалася б. Цяпер кніжку чытаў або тэлевізійны фільм глядзеў бы. Па лесе поначы цягаемся. Узбрыло ж Васілю ў галаву. Невядома, ці знойдзем палатку. А калі і знойдзем, то што з таго? Хіба дасць нам Піліп Макаравіч ноччу Мураша? Той Мураш як пабяжыць куды-небудзь — дык яго і са свечкаю не знойдзеш. Ну й Васіль! Мурашом захацелася пакамандаваць! Пакамандуюць нам дома, калі вернемся. Мабыць, гукае мама, кліча, каб у хату ішоў. Пакамандуюць… Днём з усіх ног уцякаў, а ноччу будзе гладзіць, за лапкі трымаць. Хм, за лапкі будзе трымаць. Ноччу…

— Антон, — перапыніў мае разважанні Васіль. — Уперадзе штосьці свеціцца.

Я прыгледзеўся. Уперадзе, угары, няйначай як на дрэве, мігцеў агеньчык.

— Відаць, палатка блізка. Піліп Макаравіч грэецца, — выказаў здагадку Васіль.

Я ўсміхнуўся:

— На дрэве грэецца? На дрэве агонь разлажыў?

Васіль не паспеў адказаць. Воддаль працягла грымнула, па небе вогненнаю стужкаю прабегла бліскавіца.

Няўжо навальніца пачнецца? Толькі гэтага нам не хапала.

— Васіль, грыміць. Чуеш?

— Далёка грыміць. Пакуль да нашай вёскі хмара прыплыве, нам дзесяты сон прысніцца. Крышачку засталося ісці.

Чым бліжэй падыходзілі, тым ярчэй свяціўся агеньчык. Ужо блізка зусім. Мінулі куст лазняку, сталі.

Сон ці не сон? Па ўсёй палянцы мігцяць агеньчыкі. Свецяцца, гараць без трэску, без полымя.

— Што гэта? — парушыў маўчанне Васіль.

— Што гэта? — вырвалася, як рэхам, і ў мяне.

Падобнага дзіва ніколі ў жыцці не назіраў. Безліч агеньчыкаў на палянцы, а адзін (яго, відаць, першым заўважылі) на яліне свеціцца. Вось дык ілюмінацыя!

— Мабыць, светлякі,— прамовіў Васіль.

Хм, светлякі. Вядома, страчаюцца ў лесе светлякі. Але ж хіба яны гараць так ярка? Дый вунь колькі іх. Няўжо Піліп Макаравіч з усяго лесу светлякі зносіў, нібы вуголле? Штосьці тут не так.

— Светлякі гэта ці не светлякі? — прагаварыў Васіль. — Антон, ты як думаеш?

Я пачухаў за вухам. Складаная задачка. З многімі невядомымі. Такую нялёгка рашыць.

— Чаго маўчыш? Язык адняло? — не стрымаўся Васіль.

— Гэта не светлякі.

— Відаць, не, — сказаў Васіль. — Спярша падумалася, што светлякі. Што ж гэта такое?

— А калі Піліпа Макаравіча паклікаць? — прапанаваў я. — Ен вылезе з палаткі і ўсё растлумачыць.

Васіль схапіў мяне за плячо. Ен, пэўна, падумаў, што я ў гэтую ж секунду з хуткасцю спрынтэра рвануся да палаткі.

— Не кліч! Не трэба клікаць! Не веру я гэтаму турысту. Ен праўды не скажа. У яго, мабыць, і Мураш не камп'ютэр, а жывы, сапраўдны. Вунь як мяне казытаў. Усімі лапкамі адразу. Турыст нас за нос водзіць. Самі пра ўсё даведаемся. Разгадаем ягоны сакрэт. Самі! Антон, не кліч.

— Дык што, па-твойму, свеціцца?

— Воўчыя вочы свецяцца.

Мне адразу стала смешна, а пасля, прызнаюся, дрыжыкамі праняло. Воўчыя вочы… Воўчыя…

— Васіль, — моцна прагаварыў я, стараючыся адагнаць страх, — вочы воўчыя…

— Не вочы воўчыя, а воўчыя вочы, — паправіў мяне Васіль.

— Воўчыя вочы, — кажу, — не свецяцца, а зыркаюць.

— А ты бачыў? Ведаеш, што зыркаюць?

І праўда, не бачыў. Ні разу ваўка ў цемры не бачыў. Толькі днём, у заапарку. Што ж сказаць Васілю?

— Васіль, калі б тут столькі ваўкоў сабралася, то яны з'елі б не толькі Піліпа Макаравіча, але і ягоную палатку. На нас таксама так доўга не глядзелі б. Накінуліся б і…

— Гэтыя ваўкі дрэсіраваныя, вучоныя, — не даў мне закончыць Васіль. — Іх турыст выдрэсіраваў. Загадаў, каб стаялі. Яны яго слухаюцца.

— Загадаў, як Мурашу? — скумекаў я.

— Але, як Мурашу. Павер мне.

Я і верыў, і не верыў. Бывае ж такое: адначасова і верыш, і не верыш. Канешне, Піліп Макаравіч на многае здатны. Нездарма Мураш і направа паварочваецца, і налева, слухаецца, што залатая рыбка. Але ж хіба можна загадаць не аднаму ваўку, а цэлай зграі, каб стаяла і ні з месца? Хіба магчыма, каб ваўкі вартавалі яго, як сабакі? Дый мы побач. А яны стаяць, нібы авечкі. Сабака і той не вытрываў бы, азваўся б.

— Васіль, на яліне таксама воўк? На яліну яго Піліп Макаравіч закінуў?

— Ен на ўсё здатны, — упэўнена прагаварыў Васіль.

— Але ж у таго ваўка адно вока свеціцца. Хіба другое заплюшчыў? Ці Піліп Макаравіч выбіў яго ваўку, бо воўк не хацеў на яліну лезці?

— Не смейся, — сказаў Васіль. — Тут нейкі сакрэт. Адразу не разгадаеш.

«Вух-вух», — вухнуў непадалёку гром.

— Трэба дамоў ісці,— сказаў Васіль. — Заўтра прыйдзем. Мы ўсё роўна даведаемся, што гэта за турыст. Разгадаем ягоны сакрэт.

Асцярожна, азіраючыся па баках, мы палезлі ў мокрыя ад расы кусты.

Рукзак… на галаве

Назаўтра з самага ранку сустрэўся я з Васілём.

— Ну, як? — пытаецца ён.

— Што — як? — не зразумеў я яго.

— Бацька не аддзяжыў? Ты ж ноччу дамоў вярнуўся.

— А-а-а, вось ты пра што. Не, — кажу. — Тата толькі буркнуў. А мама дык узрадавалася. Сам разумееш. Вось-вось навальніца пачнецца, а мяне ўсё няма.

— І мае ўзрадаваліся, — пахваліўся Васіль. — Пашанцавала нам. Калі б не навальніца, то невядома, што было б.

— Васіль, ты не здагадаўся, што так у лесе свяцілася?

— Не, — развёў рукамі Васіль. — Трэба ў лес ісці. Там разгадаем. Калі ваўкі каля палаткі стаялі, то іхнія сляды ўбачым.

Што ж, правільна разважае. Ноччу дождж прайшоў.

На мокрай зямлі павінны сляды застацца.

— Каля палаткі будзем сляды шукаць? — пытаюся.

— Не толькі каля палаткі. І на ўзлеску, і ў лесе. Мае рацыю. Ваўкі ноччу каля палаткі стаялі, а зранку, відаць, кудысьці пацягнуліся. Інакш што выходзіць? Піліп Макаравіч на дзень іх у палатку заганяе, каб спалі там?

— У лес, Васіль?

— У лес, — сказаў мой сябар.

І мы накіраваліся ў лес. Ідзём, пад кожны кусцік зазіраем, пад ногі глядзім пільна-пільна, каб заўважыць хоць адзін слядок. Але ні на сцяжынцы, ні ўзбоч яе ніводнага слядка: ні звярынага, ні птушынага. Як пішуць у казках? Ні птушка не пралятала, ні звер не прабягаў.

— Есць! — нарэшце ўсклікнуў Васіль. Укленчыў, і пад ядлоўцавы куст. Ну й зыркі! Пад самым кустом след заўважыў. Няўжо воўчы?

Я спыніўся. А Васіль поўзае: то ўправа падасца, то ўлева, то назад, нібы Мураш Піліпа Макаравіча.

— Воўчы след? — цікаўлюся.

Маўчыць, не азываецца. Што з ім? Няўжо ад страху язык праглынуў?

— Воўчы след? — крычу мацней. Маўчыць. Не даходзіць.

— Чаго поўзаеш? Там воўк след пакінуў?

— Сам паглядзі.

Палез і я пад куст. На вільготнай зямлі быў добра прыметны след, падобны на той, які звычайна куры пакідаюць: два штрышкі злева і справа, адзін спераду, пасярэдзіне, адзін ззаду.

— Хопіць поўзаць, — кажу Васілю. — Курыных слядоў ніколі не бачыў?

— Гэты след не курыны, — сказаў Васіль. — Стараюся адгадаць, чый. У курэй, як мне здаецца, тры пальцы з кіпцюрамі ўперадзе, а адзін ззаду.

Я засмяяўся:

— І тут тры ўперадзе, а адзін ззаду.

— Курыны след не такі,— не пагадзіўся са мною Васіль. — Антон, ты пастарайся ўспомні, які след куры пакідаюць.

Я наморшчыў лоб, успамінаючы. Нешта аж у патыліцы закалола. Не магу ўспомніць, хоць забі. Вось дзіва! Сёння быццам упершыню адкрыў Амерыку. Не ведаю, які след куры пакідаюць. А яны ж бегаюць і па агародзе, і па вуліцы. Не ведаю… Чаму ж так?

— Даўся табе гэты след, — кажу. — Хопіць поўзаць.

— Хочацца даведацца, чый ён.

— Мабыць, курапатка пакінула.

— Мабыць, — кіўнуў галавою Васіль.

Мы пачэпалі далей. На сцяжынцы, там, дзе зрэдзь прабіваліся купінкі травы, зноў заўважылі сляды: уперадзе, побач, два вялікіх адбіткі лап, а ззаду, адзін за адным, — два маленькіх.

— Чый след? — схіліўся Васіль.

— Відаць, ліса пакінула, — няўпэўнена прагаварыў я.

— Не-е, — працягла вымавіў Васіль. — Мне тата казаў, што след лісы быццам па нітцы выведзены: лапка ў лапку, так ланцужком і цягнецца. Я гэта добра запомніў.

— І на воўчы ён не падобны, — кажу Васілю. — І на сабачы таксама.

— А якія сляды пакідаюць воўк і сабака? — пытаецца Васіль.

Не чакаў я гэткага пытання, задумаўся. Зноў не ведаю. Ну, воўчыя сляды не так часта бачыш. А вось сабачыя, як кажуць, грэх не ведаць. Сабачыя сляды, як і курыныя, на кожным кроку страчаюцца.

— Якія сляды пакідаюць воўк і сабака? — паўтарыў я. — Па-мойму, вялікія.

А Васіль:

— Есць і маленькія сабачыя сляды.

— Але, — падхапіў я, — у вялікага сабакі вялікі след, а ў маленькага маленькі.

Васіль засмяяўся:

— Ну й натураліст! Так добра растлумачыў, што з першага разу ўсё стала зразумела.

— І ты за мяне не лепшы, — кажу. — Ты таксама воўчы след ад сабачага не адрозніш.

— Калі ўбачу воўчы, то адразу пазнаю, — пахваліўся Васіль. — Інтуіцыя падкажа.

— І я пазнаю, — вырашыў я не здавацца. — Табе інтуіцыя падкажа, а мне дапаможа.

Вось так мы з Васілём, стараючыся адзін перад адным, чыталі лясныя сляды. Калі б так і вершы, апавяданні па роднай літаратуры чыталі, то прыносілі б са школы ў дзённіках… Не, не стану казаць, што прыносілі б. Вы, думаю, пра гэта самі здагадаліся.

Моўчкі (чамусьці прыкра было на душы) мы чэпалі па лесе. Не ведаю, пра што думаў Васіль. А вось я думаў, што сёння ж, не адкладваючы, вывучу ўсе-ўсе сляды. Спярша курыныя, сабачыя, а пасля і дзікіх звяроў, дзікіх птушак. Знайду кніжку пра жывёл, пачну ў старэйшых пытацца. Абавязкова вывучу. Усё-ткі нядобра. Побач гэтулькі жывёл, гэтулькі птушак, гэтулькі звяроў жыве, а пра іх з мезены палец ведаеш.

Сцяжынка павярнула направа. Там, за павароткай, павінна стаяць палатка. Ага, ёсць, стаіць. І Піліп Макаравіч каля палаткі. Каля палаткі… Што гэта? На галаве ў Піліпа Макаравіча вялізны рукзак. Відаць, пад самую завязку розных рэчаў наклаў. Шпацыруе каля палаткі, як па праспекце, пра Яся і дзяўчыну ціхенька спявае.

— Чаго ён так? — пытаюся ў Васіля.

— Не ведаю, — паціснуў той плячыма.

— Рукзакі звычайна за плячыма носяць, — кажу.

— А ён на галаве, — прагаварыў Васіль. — Гэты турыст усё наадварот робіць.

Ну й турыст! Такіх мы ні разу не бачылі. Цікава: ці доўга будзе вось так, на галаве, рукзак насіць?

— А-а-а, хлопцы, бліжэй падыходзьце, не бойцеся, — усё-ткі заўважыў нас.

Мы падышлі бліжэй. А ён стаіць, усміхаецца. Нарэшце зняў рукзак, паклаў на зямлю.

— Паспрабуйце падняць. Узяўся Васіль, крыху патрымаў.

— Піліп Макаравіч, вы камяні ў рукзаку носіце?

— Сёння лягчэйшы. Вось каб учора паднялі!

— Вы і ўчора яго на галаве насілі?

— І ўчора, і заўчора.

— А калі мне паспрабаваць? Можна?

«Бач, — думаю, — і Васілю захацелася з рукзаком на галаве пахадзіць. І чаго ж так за рупіла? Можа, партфель з кніжкамі стане на галаве насіць?»

— Можна, — сказаў Піліп Макаравіч.

Васіль абедзвюма рукамі схапіў рукзак, пачаў паволі падымаць угору. Я падскочыў, стаў дапамагаць яму. Нарэшце сяк-так паклалі на галаву. Галава ў Васіля адразу палезла ў плечы, а твар стаў барвовы-барвовы, нібы хтосьці непрыкметна памаляваў барвоваю фарбаю. Я ляпнуў яго па плячы.

— Давай, Васіль. Падарожнічай па родным краі. Ды падарожнічаў Васіль нядоўга. Секунд пяць, дзесяць. Ступіў, перавальваючыся, што гусак, некалькі крокаў, нагнуў галаву, і рукзак упаў на зямлю. Я падышоў да Васіля.

— Не выйшла? Ну, што? Ен адвёў убок вочы.

— Я пранёс бы, калі б не зваліўся.

— Мне здалося, што ты яго сам скінуў.

— Табе заўсёды немаведама што здаецца, — агрызнуўся Васіль.

А Піліп Макаравіч вясёлы, усміхаецца:

— Хлопцы, без трэніроўкі не абыдзешся.

— Значыць, вы трэніруецеся? — пытаюся.

— Трэніруюся.

— У вас хіба хвароба якая? Дактары вам параілі?

— Бачылі фільмы, у якіх расказваецца пра жыццё ў Афрыцы?

Я кіўнуў галавою.

— Ну, бачылі.

— Бачылі, як афрыканскія жанчыны цяжар на галаве носяць?

— Бачылі.

— А чаму яны так робяць? Я паціснуў плячыма.

— Так прывыклі. У нас у руках, а яны на галаве.

— На галаве лягчэй, — сказаў Піліп Макаравіч. — Калі афрыканка нясе на галаве пяцідзесяцікілаграмовы цяжар, то яна затрачвае энергіі ў два разы менш, чым турыст, які нясе яго за плячыма.

— І вы хочаце менш энергіі затрачваць? — скумекаў Васіль.

— Канешне. Магу і вас навучыць насіць цяжар, як афрыканскія жанчыны носяць.

«Без гэткай навукі абыдземся», — падумалася.

— Лепей не трэба, — хуценька адказаў я.

І Васілю не спадабалася насіць цяжар, як афрыканскія жанчыны носяць.

— Не трэба. Нас толькі на гадзінку адпусцілі.

Мы павярнуліся і — трушком, трушком — па сцяжынцы. Калі адышліся крыху далей, Васіль пытаецца ў мяне:

— Ты не заўважыў каля палаткі воўчых слядоў?

— Не прыглядаўся, — прызнаўся я. — Забыўся.

— І я забыўся, — прамовіў Васіль. — Нічога. Прыйдзем дамоў, наямося і зноў сюды прыбяжым. Дамовіліся?

— Дамовіліся, — сказаў я.

Полудзень… з колбы

Праз гадзіну мы з Васілём зноў былі каля палаткі. Вельмі хацелася паглядзець, ці ёсць там воўчыя сляды. А яшчэ два «чаму?» цвіком у галаве сядзелі. Першае — чаму Піліп Макаравіч трэніруецца цяжар на галаве насіць? Хоча менш энергіі затрачваць? Але ж не адзін ён з рукзаком падарожнічае. Есць і другія турысты. Хіба тым, другім, не хочацца менш энергіі затрачваць? Ды яны носяць рукзак, як усе людзі: за плячыма. Чаму ён, адзін-адзінюткі, вырашыў па-новаму рукзак насіць? Няўжо з рукзаком на галаве ён і па горадзе ходзіць?

І другое «чаму?». Чаму ён у вёску ні разу не зазірнуў? Калі турысты спыняюцца ў нашым лесе, то абавязкова прыходзяць у вёску. І малако купляюць, і яйкі, і кансервы, і хлеб. А гэты не вылазіць з лесу. Хіба яму ні малако, ні хлеб не патрэбны? Няўжо ён так шмат прадуктаў набраў? Няўжо ў яго два рукзакі? Адзін на галаве нясе, а другі за плячыма. Ці магчыма такое? Напэўна, не. Есць нейкі сакрэт. Без прычыны і сабака не брэша.

На гэты раз мы з Васілём вырашылі схавацца, каб не паказвацца Піліпу Макаравічу на вочы, каб пасачыць за ім. А раптам убачым такое, што адразу дапаможа адказаць на гэтыя «чаму?».

Падкраўшыся да палаткі, мы схаваліся за кустом. А каля палаткі ані душы. Ціха-ціха вакол. Толькі авадні гудзяць, нібы прывязаныя, каля носа круцяцца.

Не памятаю, колькі так сядзелі. Магчыма, дваццаць хвілін, магчыма, трыццаць. Мяне нават на сон пацягнула. На якую секунду заплюшчу вочы, пасля страпянуся, расплюшчу, зірну на Васіля, што праз цьмянае шкло, і зноў заплюшчваю. Усё-ткі паўночы не спаў, па лесе цягаўся.

— Вудзіш акунёў? — нарэшце заўважыў Васіль.

— Не. Табе проста здалося, — кажу, страпянуўшыся.

— Антон, не драмі,— папрасіў мяне Васіль.—

Калі на цябе гляджу, то і мяне на сон цягне. Як думаеш: што будзе, калі пад кустом заснём?

— Сілы прыбавіцца. Пасля сну чалавек заўсёды адчувае сябе бадзёрым.

Васіль пазяхнуў.

— Не ведаю, як хто сябе адчувае. А я дык пасля сну цэлых паўгадзіны, быццам спутаны конь, хаджу.

— Відаць, сніцца абы-што. Усякае глупства ў галаву лезе?

— Лезе, — кіўнуў галавою Васіль.

— А мне не лезе. Мяне і гарматамі не разбудзіш, — пахваліўся я.

Васіль спалохана зірнуў на мяне.

— Ты не спі. Прашу цябе.

— Не буду, — паабяцаў я.

А вочы заплюшчваюцца, заплюшчваюцца… Відаць, нават даў храпака, бо Васіль, штурхнуўшы ў бок, нязычліва прамовіў:

— Не храпі. Зараз сюды ваўкі з усяго лесу пазбягаюцца.

— Ваўкі? Якія ваўкі? — ускочыў я спрасонку.

— Сядай, — пацягнуў за рукаў Васіль. — Ты быццам дзед стогадовы. Прысеў — і ўжо дрэмле.

— Я не спаў. Не верыш? Дакажу.

Напэўна, доўга даказваў бы Васілю, што не спаў, што яму здалося, але з палаткі вылез Піліп Макаравіч. У руках ён трымаў некалькі поліэтыленавых пакетаў, шкляную колбу (такіх мноства ў кожнай школе ў кабінеце хіміі) і тэрмас. Круглы, з зялёнымі рубчыкамі, а накрыўка чырвоная.

Сон як рукою зняло. Цікава: чым зноў здзівіць? Нездарма колба ў руках. Ніводзін турыст колбу ў лес не носіць.

— Ты не спіш? — штурхнуў Васіль.

— Не, — кажу.

— Няўжо гэты турыст збіраецца фокусы паказваць? — як бы сам сабе прагаварыў Васіль.

Ці магчыма такое? А чаму не. Ен і Мурашом камандуе, і на галаве цяжар носіць, і ноччу агні каля палаткі. Дык хіба не зможа фокус паказаць? А калі…

— Васіль, ён фокуснік, — выказаў я сваю здагадку сябру. — І Мураш, і тыя агні — усё гэта несапраўднае. Фокусы гэта. Як у цырку. Разумееш?

— Не разумею, — буркнуў Васіль. — Той Мураш мяне па-сапраўднаму лапкамі казытаў.

— Табе здалося. Не па-сапраўднаму. Бачыў, як у цырку? Там і жанчын, здараецца, перапілоўваюць, і мячы глытаюць.

— Не мячы, а шпагі,— паправіў мяне Васіль.

— Ну, шпагі. І курэй з рукава выпускаюць, і сабачак пад капелюшом знаходзяць, і…

— Хопіць балбатаць, — перапыніў Васіль. — У мяне ад тваёй балбатні хутка перапонкі ў вушах лопнуць. На паляну глядзі.

Піліп Макаравіч тым часам колбу і тэрмас паставіў на траву. Побач паклаў поліэтыленавыя пакеты. Сеў, скрыжаваўшы ногі, нібы турак, азірнуўся па баках.

— Азіраецца, — дрыготкім голасам прамовіў Васіль.

— Зараз нешта будзе, — гэткім жа дрыготкім голасам прашаптаў я. — Што, калі адкрые тэрмас, а адтуль ваўкі выскачаць?

— Глупства, — сказаў Васіль.

— Не глупства, а фокус, — не пагадзіўся з ім.

Я аж трымцеў ад хвалявання. Такога хвалявання, як сёння, ніколі не было. Нават у сталічным цырку, калі на экскурсію ездзілі. Там мы радаваліся, крычалі. Там, можна сказаць, усё зразумела. Фокуснік на цыркавой арэне — гэта работа. А тут лес, паляна, турыст Піліп Макаравіч, які немаведама чаму спыніўся ў нашым лесе. Магчыма, фокуснік, а магчыма, і не. Магчыма, певень з тэрмаса выскачыць, закукарэкае, магчыма, маланка блісне і гром над галавою трэсне. Усяго-ўсяго, што ёсць і чаго няма на свеце, чакаў я ад гэтага незвычайнага турыста.

Піліп Макаравіч, бачым, адкруціў чырвоную накрыўку тэрмаса, пачаў наліваць у колбу нешта белае, густое, падобнае на смятану. Пасля разарваў адзін пакет, другі, трэці… Пакуль што з тэрмаса нават верабей не выскачыў.

— І навошта ён гэта робіць? — не стрываўся Васіль. — Свой новы веласіпед аддаў бы, не пашкадаваў, каб толькі даведацца, навошта.

— Пацярпі. Зараз даведаешся.

Што б, вы думалі, убачылі? Піліп Макаравіч з аднаго поліэтыленавага пакета, з другога, з трэцяга высыпаў у колбу нейкі шэры парашок. У колбе зашыпела, забулькала.

— Васіль, кладзіся! Узарвецца!

— Не, — сказаў Васіль. — Калі б узарвалася, то і турыст уцякаў бы. А ён сядзіць, нібы турак, скрыжаваўшы ногі.

Я выцягнуў шыю, гляджу. Над палянай дымілася воблачка, быццам ад порхаўкі, на якую неасцярожна наступілі.

— Ен хімік. Доследы праводзіць, — кажу Васілю.

— Не хімік, а алхімік, — паправіў Васіль. Да мяне спярша не дайшло.

— Хто-о-о?

— Алхімік, — паўтарыў Васіль. — Былі ў старажытнасці такія вучоныя. Яны стараліся з жалеза золата вылучыць.

— Па-твойму, Піліп Макаравіч хоча золата з шэрага парашку вылучыць?

— Не хоча, а вылучае. У яго, відаць, і ў рукзаку золата ляжала. Раней навылучаў. Цяжкі рукзак, як падняць.

Цуд! Сапраўдны цуд! Можа, сапраўды Васіль на сваёй галаве насіў рукзак з золатам? Вось каб мне хоць маленькі кавалачак золата! За яго магнітафон купіў бы. А калі б засталіся грошы, марожанага накупляў і ўсіх-усіх у школе частаваў бы.

Трэба папрасіць кавалачак золата ў Піліпа Макаравіча. Няўжо не дасць, пашкадуе?

— Я пайду, — кажу.

— Куды? — пытаецца Васіль.

— Кавалачак золата ў Піліпа Макаравіча папрашу.

— Сядзі і не высоўвайся.

«Што ж, пасяджу, пачакаю, калі вылучыць. А пасля адразу на паляну. Дасць, нідзе не дзенецца», — думаю.

Піліп Макаравіч тую вадкасць, якая шыпела і булькала, наліў у накрыўку з-пад тэрмаса і… пачаў піць, нібы каву.

— П'е, — прыўзняўся я.

— І не баіцца, што разарве, — працягла вымавіў Васіль. — Аблізваецца, нібы кот. Вось як ён палуднуе!

Мы глядзелі як заварожаныя. А Піліп Макаравіч выпіў вадкасць, якая шыпела і булькала, узяў тэрмас, колбу, пакеты і палез у палатку.

Я падсунуўся да Васіля.

— Васіль, у яго ў жываце, відаць, ох як шыпіць і булькае. Давай паклічам яго.

— Хочаш паслухаць, як у жываце шыпіць і булькае?

— Хачу, — прызнаўся я. — А заадно запытаем, чаму ён гэтую вадкасць п'е.

— Не, — не пагадзіўся Васіль.

— Не цярпіцца. Разумееш?

— А мне, ты думаеш, цярпіцца? Аж падымае нешта. Так хочацца да палаткі рвануцца. Пацерпім. Пачакаем. Ваду муціць гэты турыст. Пабачым, чыя возьме.

— Ты нешта прыдумаў?

— Есць адна задумка, — коратка адказаў Васіль.

Яшчэ адзін дзівак-турыст

Так і не здагадаліся мы з Васілём, хто такі Піліп Макаравіч. Думалі, што фокуснік, спадзяваліся, што певень вылеціць ці што-небудзь іншае жывое з'явіцца… Няўжо сапраўды ён алхімік? Чаму вадкасць, якая шыпела і булькала, піў? Няўжо яна яму не пашкодзіла? Чаму? Назбіралася гэтых «чаму?», спляліся ў такі вузельчык, што канец з канцом ніяк не звяжаш.

— Дык ты лічыш, што Піліп Макаравіч алхімік? — пытаюся ў Васіля.

Васіль развёў рукамі.

— Не ведаю.

— Чаму не ведаеш? Тады крычаў, што алхімік. Цяпер — не ведаю, — накінуўся я на яго.

— Я не крычаў, а шаптаў,— спакойна сказаў Васіль.

Крычаў… Шаптаў… Быццам вялікая розніца. Няўжо гэта не даходзіць да яго?

Я адчуваў, што трачу цярпенне. Не дзіва. Столькі навалілася за гэтыя дні! І Мураш, і вочы-светлякі, і гэтыя хімічныя доследы. Усё пераблыталася ў галаве.

— Чаму прашаптаў? — сказаў павольна, раздзяляючы кожнае слова, каб дайшло. — Якія-небудзь доказы ёсць у цябе?

Васіль зноў спакойна:

— Былі, ды сплылі.

— Калі яны сплылі?

— Калі, калі… Тады сплылі, калі дзівак-турыст стаў вадкасць піць. Цяпер разумееш? Сам паварушы галавою. Дай яму яечка, ды яшчэ і аблупленае.

— Цяпер разумею, — вінавата прамовіў я.

І ў Васіля ўсё ў галаве пераблыталася, і яму нялёгка канцы з канцамі звязаць. А я прычапіўся, накінуўся ні з таго ні з сяго. Чаму Васіль спярша падумаў, што Піліп Макаравіч алхімік? Бо нібы хімічны дослед праводзіў. А пасля… Ні хімік, ні алхімік не стане піць вадкасць, якая шыпіць і булькае. Сам пра гэта мог бы здагадацца. Нейкае зацьменне ў галаве. Заблытаў нас Піліп Макаравіч. Што ж ён цяпер у палатцы робіць? Напэўна, спіць як пшаніцу прадаўшы, а ў жываце вадкасць булькае. А можа, у невідзімку ператварыўся? Можа, тая вадкасць дапамагла яму ў невідзімку ператварыцца? Ператварыўся ў невідзімку і каля нас сядзіць, пальцам на нас паказвае, сам сабе ўсміхаецца. Я аж плячыма перацепнуў, як уявіў гэткае.

— Чаго дрыжыш? — заўважыў Васіль.

— Так сабе. Напэўна, холадна, — не прызнаўся яму. Васіль хмыкнуў:

— Хм, напэўна, холадна. Напэўна… Сам не ведае, холадна яму ці не.

Не хацелася мне працягваць гэткую гаворку.

— Васіль, ты казаў, што ў цябе ёсць нейкая задумка.

— Есць, — прагаварыў Васіль. — Трэба за гэтым турыстам і далей сачыць. Не паказвацца яму на вочы.

— Доўга прыйдзецца за ім сачыць?

— І цэлы тыдзень, калі спатрэбіцца. Мы ўсё пра яго даведаемся.

Ну й Васіль! Калі зацікавіцца чым-небудзь, дык, як гаворыцца, і за вушы яго не адцягнеш. Аднаго разу стары гадзіннік на гарышчы знайшоў. Як на грэх, вычытаў, што ў падобных гадзінніках асаблівы механізм, што нібыта праз гадзіну, як салоўка, спявае. Цяпер Васіль кожную раніцу сядзіць, штосьці адкручвае, штосьці закручвае. Цэлы месяц. Усё спадзяецца, што салоўка яму заспявае.

Я даўно той гадзіннік на сметнік выкінуў бы. Я люблю, калі задуманае адразу ж выходзіць, калі любы сакрэт у гэтую ж хвіліну разгадваецца.

— Давай падпаўзём да палаткі. Паглядзім, што Піліп Макаравіч робіць, — я не вытрываў, прапанаваў Васілю.

Васіль схапіў мяне за нагу.

— Ляжы.

— А калі мне не ляжыцца?

— Спаў бы ты лепей, — уздыхнуў Васіль. — Хоць не брыкаўся б.

Усё-ткі не можа дараваць за тое, што носам кляваў, калі нядаўна за Піліпам Макаравічам назіралі. Што ж ён робіць у палатцы? Чаму так доўга не паказваецца? А калі кепска яму стала, калі пашкодзіла тая вадкасць? Што, калі трэба дапамагчы?

Толькі падумаў так — вылазіць Піліп Макаравіч з палаткі, штосьці пад нос мармыча. Вылез, рукзак за плечы павесіў. Не на галаву паклаў, а за плечы павесіў. Дзіўна. Вучыўся на галаве насіць, нас хацеў навучыць, а сам за плячыма носіць. Дзіўна. Стаіць. Няўжо каго чакае? Ага, усміхаецца. Значыць, не пашкодзіла яму вадкасць. І ў невідзімку, як думалася, не ператварыўся. Дзіўна.

— Зараз некуды пойдзе, — шапчу Васілю.

— А мы — назіркам. Толькі не высоўвайся, — папярэдзіў мяне Васіль.

Піліп Макаравіч падаўся ў глыб лесу. Мы з Васілём за ім, перабягаючы ад куста да куста. Падобнага ў мяне ніколі не было. Такое толькі ў фільмах пра шпіёнаў бачыў. Цікава, скажу вам. У грудзях то цёпла, то холадна. І анічога вакол не заўважаеш. Толькі постаць, якая мільгае за дрэвамі.

Вось Піліп Макаравіч спыніўся каля тоўстага яловага пня, парослага мохам.

— Напэўна, грыбы шукае, — кажу Васілю. — Дзівак! Грыбоў яшчэ няма.

— Сачы. За кожным рухам сачы. Вачэй не спускай, — папярэдзіў Васіль.

Я і без яго падказкі вачэй не спускаю. Ага, нагнуўся, вырваў з пня жменю моху, паднёс да твару (мне здалося, што нюхае).

— Нюхае, — кажу Васілю. — Зараз будзе есці.

— Есці? Мох есці? — зірнуў на мяне Васіль.

— А чаму і не? Тую вадкасць — сапраўднае выбуховае рэчыва — піў? Піў. Не пабаяўся. Не пабаіцца і мох з'есці. Ці не так?

— Так, — кіўнуў галавою Васіль. — Вачэй не спускай. Мы пра яго ўсё-ўсё даведаемся. Няхай есць.

Мы памыліліся. Піліп Макаравіч не стаў есці мох. Выняў з рукзака аркуш паперы, ручку, штосьці напісаў, мох загарнуў у гэты аркуш і паклаў у рукзак.

— Мох збірае! — аж прысвіснуў Васіль.

— Ен яго сёння вечарам альбо падсмажыць, альбо зварыць, — дадаў я.

Васіль зірнуў на мяне, незычліва прамовіў:

— Вушы схавай.

Я спярша разгубіўся.

— Чаму вушы схаваць?

— Яны ў цябе, як у зайца. З-за куста вылазяць. Канешне, крыўдна стала.

— Невядома, у каго вушы большыя. Можам памерацца.

— З зайцам памерайся. З зайцам! — буркнуў Васіль.

Калі б мы не сачылі за Піліпам Макаравічам, то я яму памераўся б. Не паглядзеў бы, што сябар. Кажы, ды ведай меру.

Хацеў сказаць Васілю прыкладна так: «Няхай, няхай у мяне вушы, як у зайца, а ў цябе… у цябе, як у пацука хвост…» Ды ўбачыў, што Піліп Макаравіч палез на дуб. Так, так, на дуб, не здзіўляйцеся. Ухапіўся рукамі за ніжнюю галіну, падцягнуўся і спрытна, быццам па лесвіцы, палез на самы верх.

Некалькі секунд я стаяў адкрыўшы рот, а пасля выдыхнуў:

— Бач, як спрытна лазіць!

— Турыст-верхалаз, — азваўся Васіль.

— Чаго ён палез?

— Хто яго ведае, — паціснуў плячыма Васіль. — Магчыма, зараз пачне скакаць з дрэва на дрэва, як вавёрка.

Піліп Макаравіч не стаў скакаць з дрэва на дрэва, як вавёрка. Ен крыху пагойдаўся на галіне, як бы правяраючы, ці моцная, затым вырваў… кавалачак моху, які рос на ствале.

— Здагадваюся, чаго ён на дуб палез, — усхвалявана прамовіў Васіль.

— Чаго?

— На дубе мох смачнейшы. Пень гнілы, а дуб вунь які здаровы.

Што я мог сказаць на гэта? Толькі развёў рукамі. А Піліп Макаравіч зноў дастаў аркуш паперы, ручку, зноў штосьці напісаў, загарнуў мох у паперу, паклаў у рукзак. Пасля як вокам згледзець саслізнуў з дуба і пашыбаваў далей. Я рвануўся наперад.

— Стой! — усклікнуў Васіль.

Што з ім? Чаго крычыць? Сам казаў, каб вачэй не спускаў з Піліпа Макаравіча. Зараз ён за дрэвамі схаваецца.

— Васіль, хутчэй!

Васіль стаяў як у здранцвенні. Я заўважыў, што пазірае ўбок, налева. Быццам падпарадкоўваючыся нячутнаму загаду, я таксама зірнуў налева і таксама здранцвеў. На нас глядзеў чалавек у доўгай чорнай накідцы. На гэтай чорнай накідцы (адразу кінулася ў вочы) выразна вымалёўваліся белыя плямы. Чорная накідка, а па ёй белыя плямы… Ад аднаго гэтага можна было здранцвець. А чалавек у чорнай накідцы яўна хаваўся ад нас, стараўся, каб мы яго не заўважылі. Ен стаяў, сагнуўшыся, за вялізным ядлоўцавым кустом. Стаяў і моўчкі глядзеў…

— Яшчэ адзін дзівак-турыст, — вырвалася ў мяне. Чалавек у чорнай накідцы, відаць, пачуў мой вокліч, бо тут жа пабег. Аж галлё затрашчала.

Незразумелыя надпісы

Чалавек у чорнай накідцы… Ен быццам з-пад зямлі вылез. Вылез, каб назіраць за намі? Але навошта мы яму спатрэбіліся? Навошта?

Чалавек у чорнай накідцы… Мы нават пра Піліпа Макаравіча забыліся. Ен, толькі ён, як сфатаграфаваны, стаяў у вачах.

— Антон, ты баішся? — пытаецца Васіль.

Як адказаць яму? Што ані не страшна, што зусім не спалохаўся? Не паверыць. Дый ці добра крывіць душой?

— Крышку спалохаўся. Неспадзявана выйшла. Назіралі за адным, а з'явіўся другі.

— Антон, не бойся гэтага агароднага пудзіла.

— Лічыш, што Чорная Накідка (так я стаў называць незнаёмага) — агароднае пудзіла?

Васіль стукнуў сябе кулаком у грудзі.

— Вылітае агароднае пудзіла!

Вядома, Васіль і сам спалохаўся. Нездарма здранцвеў, не мог ні слова вымавіць. Але, я гэта добра адчуваў, яму хацелася супакоіць і сябе, і мяне, каб не наганяць страху. Вам не прыходзілася позна вечарам па бязлюднай дарозе дамоў вяртацца? Мне, напрыклад, прыходзілася. Вакол цемра, страх так і крадзецца ў душу. Паддайся яму — будзеш дрыжаць, што націнка. А пачні суцяшаць сам сябе, падбадзёрваць, што не страшна, і страх адступіць. Васіль гэта разумеў, таму і падбадзёрваў. Мне б дапамагчы яму, падхапіць, на смех перавесці. Ды не. Такі ўжо я. Абманваць сябе не хачу, ці што?

— Па-твойму, Чорная Накідка — агароднае пудзіла? Але ж агароднае пудзіла не пабегла б. Ног не мае. У Васіля аж твар выцягнуўся, як пачуў гэткае.

— Я не ў прамым сэнсе сказаў, а ў пераносным. Чорная Накідка падобны на агароднае пудзіла. Знарок так апрануўся. Каб людзей пасмяшыць. Бываюць такія.

Я зноў не пагадзіўся:

— У лесе так не смешаць. У лесе ад такіх смешак можна заікам стаць. Хіба не праўда?

— Праўда, — мусіў пагадзіцца Васіль. — Але ж ён ад нас уцякаў. Выходзіць, баіцца нас.

Я вырашыў спыніць спрэчку. Чаго дарма язык аб зубы часаць?

— Васіль, расхацелася мне па лесе блукаць. Дома лепей.

У Васіля, як пачуў гэта, кроў прыліла да твару.

— Мы дамовіліся, што будзем сачыць за Піліпам Макаравічам. Дамовіліся, што ўсё-ўсё разгадаем. Ты што? Спалохаўся?

Вось упарты! Нездарма кожную раніцу стары гадзіннік рамантуе, цешыць сябе надзеяю, што заспявае, як салоўка. У такога не хочучы заспявае. Баішся… Неяк няёмка. Васіль страху не паказвае, а я хіба горшы за яго?

— Дзе наша ні прападала! Пойдзем, калі табе так хочацца.

І мы з Васілём пасунуліся ў самы гушчар, туды, куды пайшоў Піліп Макаравіч. Ішлі як вады ў рот набраўшы. Здавалася, скажы слова — на ўвесь лес прагучыць. А дзесьці непадалёку Чорная Накідка… Можа, натапырыў вушы, слухае…

Чорная Накідка… Хто ж ён такі? Што яму трэба ў нашым лесе? Па суніцы прыйшоў? Не. У руках нічога не было. Ні збанка, ні вядзерца. А калі ён сябрук Піліпа Макаравіча, калі разам у палатцы жывуць? Магчыма такое? Магчыма. У палатцы мы не былі, хто і што там, не бачылі. Піліп Макаравіч дзівак. І гэты дзівак. Таму і водзяць дружбу.

— Васіль, мне здаецца, што Піліп Макаравіч і Чорная Накідка заадно, — парушыў я нясцерпнае маўчанне.

А Васіль нечакана:

— Антон, запіска! ...