Все права на текст принадлежат автору: Unknown.
Это короткий фрагмент для ознакомления с книгой.
«Неверагодны 2020-ы» Вялікія падзеі беларускай гісторыі Unknown


ВЯЛІКІЯ ПАДЗЕІ БЕЛАРУСКАЙ ГІСТОРЫІ


Юры Дракахруст



«Вы неверагодныя» — неаднойчы казала пратэстоўцам летась Марыя Калесьнікава. Але ў той год, у тых падзеях, неверагодным было ўсё: і беспрэцэдэнтная палітычная мабілізацыя падчас выбарчай кампаніі, і маштабы і працягласьць пасьлявыбарчых пратэстаў, і маштабы фальсыфікацыяў, і жахлівая жорсткасьць і размах рэпрэсіяў улады.

Неверагодным, урэшце, было і тое, што ўсенародны, так выглядала, уздым ня здолеў памяняць уладу, у якой, як здавалася, засталося няшмат прыхільнікаў.

Палітычны працэс, які пачаўся мінулым летам, ня скончыўся, кампанія зьнішчэньня грамадзянскай супольнасьці лета 2021 году — гэта рэакцыя на леташнія падзеі і іх працяг.

У 70-я гады мінулага стагодзьдзя адзін зь лідэраў камуністычнага Кітаю Чжоў Эньлай на пытаньне тагачаснага дзяржсакратара ЗША Генры Кісінджэра, як КПК ацэньвае францускую рэвалюцыю XVIII стагодзьдзя, адказаў: «Мы лічым, што прайшло замала часу для канчатковых высноваў».

Пасьля падзеяў у Беларусі 2020 году прайшло крыху больш за паўгода, магчыма, час для канчатковых ацэнак не прыйшоў тым больш.

Але пэўны этап палітычнага працэсу скончыўся, скончыўся прыкладна на мяжы 2020 і 2021 гадоў, і натуральнай уяўляецца спроба асэнсаваць, зразумець гэты этап, адрэфлексаваць ня толькі і ня столькі палітычнае, колькі антрапалягічнае і нацыянальнае значэньне, вымярэньне «неверагоднага 2020-га».

Радыё Свабода зьвярнулася да беларускіх інтэлектуалаў з просьбай прапанаваць сваё бачаньне і разуменьне тых падзеяў, адказаць у шырокім сэнсе на пытаньне — Што гэта было?

Сярод аўтараў зборніка — жыхары Беларусі і замежжа, жанчыны і мужчыны, пісьменьнікі і палітычныя аналітыкі, гісторыкі і сацыёлягі.

У зборніку, які прапаноўваецца вашай увазе, адлюстраваны ня ўвесь спэктар грамадзкай думкі. Напрыклад, сярод аўтараў зборніка няма тых, хто мяркуе, што леташнія падзеі былі цалкам ці збольшага інсьпіраваныя, арганізаваныя замежнымі дзяржавамі. Такі погляд існуе, але ён інтэлектуальна бясплённы: калі прычына адно ў замежных інсьпірацыях, то няма прадмету для размовы пра сутыкненьне інтарэсаў, памкненьняў, каштоўнасьцяў унутры беларускага грамадзтва.

Усе аўтары зборніка, даючы розныя адказы, зыходзяць усё ж з пастуляту, што леташнія падзеі былі найперш вынікам і этапам унутранага разьвіцьця беларускага грамадзтва.

Як укладальнік зборніка я прапанаваў аўтарам 7 пытаньняў наконт «неверагоднага 2020-га», але пазначыў, што выбар формы артыкула — за імі. Яны маглі наўпрост адказаць на прапанаваныя пытаньні. Некалькі аўтараў так і зрабілі, іншыя альбо ўскосна адказвалі на тыя 7 пытаньняў, альбо выкладалі сваё бачаньне як адказы на свае пытаньні наконт леташніх падзеяў.

На мой погляд, самымі важнымі пытаньнямі, такімі, якія выклікалі найбольш гарачыя завочныя спрэчкі паміж аўтарамі зборніка, былі два — пра раскол грамадзтва і пра цану пратэсту.

2020 год засьведчыў, што Беларусь — адзіная, адзіная супраць Лукашэнкі і яго касталомаў і прыслужнікаў, ці леташнія падзеі прадэманстравалі наяўнасьць дзьвюх Беларусяў зь вельмі адрознымі каштоўнасьцямі, інтарэсамі і памкненьнямі?

Тое, што адбылося ў 2020 годзе — ці варта яно было сьмерцяў, пакутаў, зьняволеньняў, зламаных лёсаў?

Падзеі 2020 году адбіліся на асабістых лёсах і аўтараў зборніка: Валерыя Касьцюгова і Ўладзімер Мацкевіч пасьля напісаньня сваіх артыкулаў для зборніка былі арыштаваныя і трапілі за краты, Сьвятлана Алексіевіч, Валер Карбалевіч, Андрэй Лаўрухін і Арцём Шрайбман пад пагрозай арышту пакінулі краіну.

Але і іх тэксты, і іншых аўтараў — не пра ўласныя лёсы, а пра лёс беларускага грамадзтва, Беларусі, пра сэнс гэтага супольнага лёсу.

Напэўна, кожны чытач знойдзе ў гэтым зборніку як тэксты, зьмест якіх цалкам ці ў значнай ступені падзяляе, гэтак і тэксты, якія выклічуць у яго нязгоду, а можа і абурэньне. Пры гэтым тое, што выкліча згоду і салідарнасьць у адных чытачоў, выкліча абурэньне ў іншых, і наадварот.

Але, напэўна, ня варта сьпяшацца проста дзяліць гэтыя развагі на правільныя і няправільныя.

Вялікія рэвалюцыі спараджаюць і вялікія інтэлектуальныя спрэчкі, двубоі асэнсаваньняў. І наўрад ці пазыцыі бакоў у тых спрэчках варта ацэньваць толькі паводле бінарнай шкалы «правільна-няправільна».

Хто меў рацыю ў ацэнках францускай рэвалюцыі XVIII стагодзьдзя — Эдмунд Бёрк ці Імануіл Кант? Бёрк (ці Кант) проста нечага не разумеў, ня ведаў нейкіх фактаў, ці сьвядома хлусіў у сваім разуменьні францускай рэвалюцыі? Хто зь іх быў чыім наймітам і ці іхным «найміцтвам» (калі яно і мела месца) вызначаліся іх пазыцыі?

Падзеі 2020 году, як іх ні называй і чым ні лічы — рэвалюцыяй, паўстаньнем, забурэньнямі, мяцяжом, калектыўнай аблудай ці калектыўным прасьвятленьнем — былі вялікімі падзеямі беларускай гісторыі.

Калі правесьці пэўную гістарычную аналёгію, то можна прыгадаць інтэлектуальны двубой наконт вынікаў расейскай рэвалюцыі 1905–1907 гадоў — зборнік «Вехи» і два адказы на яго, так званыя «Антивехи» — зборнікі «Интеллигенция в России» і «„Вехи“ как знамение времени».

Тэксты беларускіх інтэлектуалаў, якія прапануюцца вашай увазе, — гэта, фігуральна кажучы, «Вехи» і «Антивехи» пад адной вокладкай.

Гэта не сымфонія аднадумцаў, гэта той самы дыялёг, да якога ў палітычнай плашчыні заклікалі і заклікаюць лідэры пратэсту.

У палітычнай плашчыні адбываецца не дыялёг, а спроба ўлады зьнішчыць сваіх палітычных апанэнтаў. Магчыма, дыялёг найперш інтэлектуалаў стане пачаткам шляху да дыялёгу грамадзкага і палітычнага.


Сьвятлана Алексіевіч, пісьменьніца, ляўрэатка Нобэлеўскай прэміі па літаратуры

«ТРЭБА НАЗАПАШВАЦЬ НОВУЮ ЭЛІТУ І НЯ ЎПАСЬЦІ Ў РОСПАЧ»



— Што адбылося зь беларускім грамадзтвам у 2020 годзе: сасьпяваньне, дасьпяваньне, ці разрадка напружанасьці? Ці можа вярнуцца вецер на кругі свае?


— Не, я думаю, што Беларусь ніколі ўжо ня стане ранейшай. Ніколі ўжо не загнаць нас, як той казаў, у стойла, хоць, напэўна, наверсе меркавалі, што гэта магчыма. Гэта ўжо немагчыма. Грамадзтва стала дарослым, мы нарэшце сталі нацыяй. Мы задалі сабе пытаньні, якія імкнуліся не задаваць: хто мы, дзе мы, чаго мы хочам, з кім мы хочам быць.

Гэта важныя пытаньні, якіх 100 гадоў не задавалі. Мы сваіх нацыянальных праблем ня вырашылі. Мінулы год паказаў, што гэта назапашвалася ў народзе. І ён выйшаў. Не выпадковыя і гэты сьцяг, і гэтыя песьні пратэсту з рэхам пачатку стагодзьдзя. І нахабная брутальнасьць не змагла гэта здушыць. Яна здолела прыбраць з вуліц нашы галовы, але мы ўжо нацыя.


— Як у падзеях 2020 году праявілася беларускае нацыянальнае?


— Беларусы задумаліся пра самастойнасьць свайго шляху. Можа, гэта было наіўна — што мы зможам побач з такім суседам, як Расея, пабудаваць цалкам незалежную дзяржаву, роўную нашым марам. Гэта наіўна, Расея ніколі нас не адпусьціць. І Эўропа будзе няздольная дапамагчы нам.

Але тое, што мы выйшлі на вуліцу — гэта адыграла ролю ў тым, што ў нас не апынуліся расейскія войскі.

Мне здаецца, што такая здача была прадугледжаная ў плянах Пуціна і Лукашэнкі. Хоць кажуць, што Лукашэнка ніколі ня здасьць Беларусь. Але я думаю, што за 26 гадоў яго кіраваньня эканоміка адвучылася самастойна жыць.


— Чаму беларускі пратэст 2020 году ня меў геапалітычнага вымярэньня?


— Вядома, беларускі пратэст гаварыў па-расейску. Я ня ведаю, якія лічбы апытаньняў, як беларусы ставяцца цяпер да саюзу з Расеяй. Але я думаю, што яны ў сваіх думках ніколі не адыходзяць ад Расеі. І калі Расея і страціла сваіх саюзьнікаў у Беларусі, дык толькі ад таго, што яна падтрымала Лукашэнку. Да гэтага народ больш верыў у Расею. Ён быў не за зьліцьцё з Расеяй, але за дружбу зь ёй. Беларусы не сьпявалі, як ва Ўкраіне: «Ніколі мы ня будзем братамі». Такога ў беларускай сьвядомасьці яшчэ няма.

З другога боку, я думаю, што страх перад тым, што было ва Ўкраіне, перашкодзіў курсу на Эўропу, нягледзячы на ўнутраную эўрапейскую арыентацыю.

Вы пагаварыце зь любым беларусам, я ня раз гэта рабіла, калі пісала свае кнігі. Яны ня думаюць пра сябе з Эўропай. Досьвед Украіны спарадзіў страх паказаць свае праэўрапейскія памкненьні.


— Ці засьведчылі падзеі 2020 году раскол у беларускім грамадзтве?


— Сёньня нам цяжка вызначыць, якая частка грамадзтва падтрымлівае Лукашэнку. Я думаю, што адсоткаў 30 яго ўсё-ткі падтрымліваюць.

Але пасьля 9 жніўня 2020 году мы ўбачылі, як нават у малых вёсачках, на паўстанках з 50 чалавек жыхароў два-тры чалавекі зь бел-чырвона-белымі сьцягамі выходзілі на вуліцу.

Усе хацелі пераменаў, усе хацелі новага жыцьця. І ўсе разумелі, што стары лідэр ужо няздольны гэта даць, няздольны ўзначаліць гэтыя перамены.

Але потым, з нашым генэтычным досьведам гвалту, калі ён пачаўся, — уключыўся мэханізм самазахаваньня.

Людзі сышлі ў сябе. І я ад многіх людзей чула: «Ізноў нічога не атрымалася». Тут важнае слова «ізноў». Я гэта чула ад людзей узросту 50 гадоў і старэйшых.

Напачатку, калі выходзілі на вуліцу сотні тысяч, можна было сказаць, што краіна была на баку новай апазыцыі, на баку Ціханоўскай. І я думаю, што тады яна выйграла.

Але калі б выбары былі зараз, я ня ведаю, хто б на іх выйграў.

Трыццаць адсоткаў, якія падтрымлівалі Лукашэнку, — гэта людзі, якія баяліся пераменаў ці таго, што прыйдзе за імі. Яго брутальнасьць, дэманстрацыя сілы — яны зачароўвалі людзей, частку людзей. Многія гадамі задавалі пытаньне: «А хто, калі ня ён?». Ня ўсе паверылі гэтаму трыюмвірату жанчын. Хоць рэвалюцыя гэтая мела жаночы твар.

Але ўсё ж я думаю, што адсоткаў 30 у яго было. Асабліва гэта адчуваецца ў вёсках, гэтыя людзі ёсьць, яны ягоныя людзі шмат у чым.

Цяпер, пасьля гэтай жахлівай жорсткасьці, мы ня ведаем узроўню яго падтрымкі, цяпер ня можа быць сумленнай сацыялёгіі, бо людзі затаіліся.

Страх перашкаджае нам даведацца праўду, што такое сёньня нашае грамадзтва.

У Ціханоўскай была сапраўдная народная падтрымка. Гэта нечым нагадвала эпоху перабудовы — тая ж вера, той жа парыў. А за яго былі людзі, якія заўсёды баяцца пераменаў.


— Ці магчымае прымірэньне, і калі так, то якой можа быць яго формула?


— Калі б сёньня з жыцьця зьнік Лукашэнка, краіна б ірванулася да пераменаў. Гэта была б зусім іншая краіна. А мы зноў губляем гістарычны час. Замест гістарычнага часу мы жывём у біялягічным — у часе проста жыцьця, часе выратаваньня сябе, сваёй сям’і.

Гісторыю можна пачуць, калі ты чытаеш матэрыялы судоў, апошнія словы падсудных, якіх адпраўляюць на катаргу.

Уражвае годнасьць маладых людзей, тое, як яны разумеюць сваю будучыню.

Прыгадваю выступ на судзе Паліны Шарэнды-Панасюк — двое дзяцей, муж пад хатнім арыштам. Зь якой годнасьцю яна адказвала судзьдзі, як гэта было бясстрашна.

Гэта ўсё падае ў народ, недзе застаецца.

На жаль, у гэтым сіла аўтарытарызму — што ўсё замыкаецца на адным чалавеку. Варта прыбраць гэтую фігуру з дошкі — і дошка робіцца зусім іншай.

Гэта даволі банальная асаблівасьць аўтарытарызму — што з адным і тым жа народам можна зрабіць і тое, і іншае.


— Ці шкадуеце вы пра тое, што адбылося ў 2020 годзе, ці варта яно было сьмерцяў, зьняволеньняў, зламаных лёсаў?


— Гэта недакладнае пытаньне. Гэта ня значыць, што варта было — у нас не было выбару. Нам трэба выскачыць з гэтага аўтарытарнага досьведу жыцьця. Гэта ж было жыцьцё многіх пакаленьняў. Мы не маглі пагадзіцца з тым жа прыніжэньнем, таптаньнем на месцы, адсутнасьцю сябе ў гісторыі.

Нават нельга сказаць, што людзі робяць выбар, гэта сам час робіць выбар.

Гэта любімы мой кавалак у «Вайне і міры» Талстога, калі Кутузаў разьвітваецца з генэраламі пасьля вырашальнай нарады перад Барадзіном і думае пра сябе: «Усё зробяць мае салдаты, усё зробяць мае генэралы, усё зраблю я, што змагу. Але нешта зробіць нехта яшчэ».

Гэта нават ня Бог. Але неяк счэпяцца гэтыя тысячы воляў, і народзіцца тое, што будзе называцца нашым часам.

Я думаю, што ў нас было нешта падобнае. Нельга ўявіць, што гісторыя адбываецца сьвядома, пад кіраўніцтвам нейкіх сілаў, таго ж Лукашэнкі.

Ён можа стаць коркам, які закаркоўвае бутэльку. Але газ усё роўна выпхне гэты корак.


— Якія ўрокі зь беларускіх падзеяў 2020 году?


— Урок той, што мы мусім назапашваць эліту, мусім шанаваць кожнага чалавека, які здольны стаць насуперак аўтарытарным жаданьням аднаго чалавека ці групы людзей. Тут яшчэ і сілавая структура аказалася разам з палітычнай. Такія часы счапляюць палітычную эліту зь сілавой, калі ўжо невядома, хто кім камандуе і хто ад каго залежыць.

Нам сёньня трэба назапашваць новую эліту, гэтых хлопцаў, якіх раскідвае па ўсім сьвеце, якія цяпер сядзяць у турмах, у калёніях.

І важна, каб яны ацалелі для новага часу, трэба ня ўпасьці ў роспач, рыхтаваць сябе да новага часу — рыхтаваць інтэлектуальна, рыхтаваць прафэсійна. А то прыйдуць новыя часы, а ў нас няма новых людзей. І будзе толькі гэтая старая палітычная эліта, якая занятая толькі самавыжываньнем.


Сяргей Абламейка, доктар гісторыі, журналіст, публіцыст

«У 2020 ГОДЗЕ БЕЛАРУСКАЯ НАЦЫЯ ЗНОЎ ЗАЯВІЛА СЬВЕТУ ПРА СЯБЕ»



Ключавымі месяцамі 2020 году для мяне сталі ня жнівень-верасень, але травень-чэрвень.

Менавіта тады стала зразумела, што нацыя беларусаў жыве, выйшла на новы этап свайго разьвіцьця і паміраць не зьбіраецца. Наадварот, яна нарадзіла новыя, больш асьвечаныя і больш культурныя пакаленьні, зьнітавалася, мабілізавалася і заявіла аб сваім праве кантраляваць дзяржаўнае ўтварэньне, якое носіць яе імя, але знаходзіцца ў руках кампрадорскай «вэртыкалі» зь няўцямнай, эклектычнай ідэалёгіяй.

Шматлікія інтэрвію зь людзьмі па ўсёй краіне, якія стаялі ў чэргах, каб падпісацца за альтэрнатыўных кандыдатаў, сьведчылі пра нешта неверагоднае. Людзі адзін за адным, кажучы пра свае погляды і жаданьні, пацьвярджалі навуковыя тэзісы гісторыкаў і сацыёлягаў, якія ўсё ХХ стагодзьдзе вывучалі і сыстэматызавалі працэсы нараджэньня і фармаваньня сучасных нацый.

У першай палове чэрвеня 2020 году па сьвеце пракацілася магутная хваля акцыяў салідарнасьці беларускай дыяспары з удзельнікамі выбарчай кампаніі на радзіме. Сотні акцыяў праходзілі пад бел-чырвона-белымі сьцягамі і Пагоняй. Калі ж нацыянальныя сьцягі зьявіліся над галовамі ўдзельнікаў акцый салідарнасьці ў такіх нетыповых месцах, як Кіпр, востраў Балі або Ізраіль, я апублікаваў (20.06.2020) першы тэкст пра новы этап у разьвіцьці беларускай нацыі.

Вось тэзісы або цытаты з васьмі маіх эсэ, якія былі апублікаваныя ў чэрвені — лістападзе 2020 году, і некаторыя тлумачэньні да іх.


1. Новы этап у жыцьці нацыі

Летась падзеі ў Беларусі я назваў завяршэньнем фармаваньня беларускай нацыі. Іншыя пазьней казалі пра нараджэньне, фармаваньне, дафармаваньне etc. Сёньня я думаю, што можна гаварыць і пра абуджэньне нацыі, якая выздараўлівала ў сябе дома (у сваёй дзяржаве).

Новы этап у гэтым працэсе пачаўся ў 2014 годзе пасьля нападу Расеі на Ўкраіну. Адносна інэртныя да таго часу беларусы ўсьвядомілі экзыстэнцыяльную пагрозу свайму дзяржаўнаму і нацыянальнаму існаваньню і ўсьлед за ўкраінцамі апрануліся ў вышыванкі — пачаўся рост увагі да нацыянальнага.


2. Гістарычныя трыгеры

Асноўнымі пунктамі новага этапу ў жыцьці беларускай нацыі (апрача падзеяў 2014 году ва Ўкраіне) сталі:

атрыманьне Сьвятланай Алексіевіч Нобэлеўскай прэміі па літаратуры ў 2015 годзе;

антыдармаедзкія пратэсты зімы 2016–2017 гадоў;

жорсткі разгон у Менску шматтысячнага шэсьця з нагоды 99-х угодкаў незалежнасьці БНР у сакавіку 2017 году;

сьвяткаваньне 500-годзьдзя Бібліі Францішка Скарыны летам 2017 году;

шматтысячнае сьвяткаваньне 100-х угодкаў БНР у сакавіку 2018 году ў Менску;

шматтысячны ўдзел беларусаў пад нацыянальнымі сьцягамі ў пахаваньні Кастуся Каліноўскага і яго паплечнікаў у Вільні ў лістападзе 2019 году;

пандэмія каранавірусу, якая пачалася ў Беларусі ў лютым-сакавіку 2020 году і была фактычна праігнараваная ўладамі краіны;

перадвыбарчая кампанія вясны-лета 2020 году;

фальсыфікацыя выбараў, пратэсты і гвалт сілавых структур супраць мірных дэманстрантаў і грамадзянскай супольнасьці.


3. Апошняя нацыя Эўропы

Вядомы тэарэтык нараджэньня нацый, чэскі гісторык Міраслаў Грох вызначыў падставы і сувязі, на якіх сфармаваліся сучасныя нацыі. Падстаў можа быць шмат, але тры зь іх застаюцца нязьменнымі. Гэта:

Памяць пра агульнае мінулае, якое ўсьведамляецца як агульны лёс усёй этнічнай групы ці хаця б яе ключавых элемэнтаў.

Шчыльныя моўныя або культурныя сувязі, якія забясьпечваюць больш высокі ўзровень сацыяльнай камунікацыі ўнутры групы ў параўнаньні з навакольным сьветам.

Канцэпцыя роўнасьці ўсіх членаў групы.

Выказваньні беларуска- і расейскамоўных людзей усіх узростаў, полаў, палітычных арыентацый і прыхільнасьцяў падчас пікетаў у сталіцы, абласных гарадах і самых аддаленых раённых цэнтрах паказалі, што ў думках людзей прысутнічаюць усе тры пастуляты Гроха:

«Мы — беларусы...»

«Наш народ варты лепшага жыцьця і лепшай долі...»

«У нас такая доўгая і вялікая гісторыя...»

«Пражывем мы бяз гэтай Расеі...»

«Мы заўсёды былі ў Эўропе...»

«Я люблю сваю дарагую, прыгожую, любімую Беларусь, не хачу зьяжджаць, хачу жыць тут...» ...




Все права на текст принадлежат автору: Unknown.
Это короткий фрагмент для ознакомления с книгой.
«Неверагодны 2020-ы» Вялікія падзеі беларускай гісторыі Unknown