I

Летняя ноч кароткая: не паспее згусціцца вячэрні змрок, як на ўсходзе ўжо загараецца зарава новага дня. Святлее неба. Яно як быццам апускае на зямлю прахалоду. На траўцы збіраецца ў буйныя кроплі раса, цераз верх запаўняюцца лугавыя плёсы туманам. Здаецца, што вецер не дыхае, але стройныя асіны ўсё роўна трапечуць лісточкамі, нібы сніцца ім учарашні спякотны дзень, і яны патрабуюць больш прахалоды. Напэўна, у такі час з зайздрасцю глядзяць на іх з пясчаных узгоркаў сосны. Іх цёмна-зялёны кажух трымае яшчэ ўчарашняе, нагрэтае сонцам паветра, ды і ў падножжы на жоўтым пясочку не хоча расці трава, якая хоць бы раніцай прыпала расою і прахалоджвала б вільгаццю сасну. Валяюцца там толькі леташнія разяўленыя шышкі ды ігліца. Але не, сасна не памяняе сваё жыццё ні на якое іншае. Неўзабаве асіна стане голай і за зіму прамерзне наскрозь. А сасна будзе ўсё гэтак жа стаяць, адзетая ў прыгожае цёмна-зялёнае ўбранне.

Вось цьмяна заблішчалі ў зараве ўспыхнуўшых на вялікай паляне кастроў медныя ствалы сосен, і верхавіны іх загулі, зашумелі: гэта пранеслася над імі сталёвая птушка. Зрабіўшы над палянай круг, яна спусцілася ніжэй, бліснула белым бокам, чырканулася коламі па зямлі і пакацілася па партызанскім аэрадроме.

З густога сасняку выйшлі ўзброеныя людзі і пакрочылі да самалёта. Насустрач ім з кабіны выскачыў Валодзя Байкач, а за ім і лётчык. Валодзя не ведаў, хто сустрэне яго, і яму было неяк няёмка, калі ўбачыў шмат незнаёмых партызан, што прыйшлі яго сустракаць, нібы якога героя. Калі пасля ўзаемных прывітанняў завязалася размова паміж лётчыкам і партызанамі, Валодзя адышоў ад іх крыху ўбок. Глянуў на цёмны лес, раскінуў шырока рукі і ўдыхнуў на поўныя грудзі свежае лясное паветра. У вачах зрабілася цёмна, і ён ледзь не ўпаў. «О, што гэта са мной?» - падумаў Валодзя і зноў падаўся да самалёта. З лесу паказалася параконка. Яна ішла па груз. Валодзю карцела запытаць у каго-небудзь, дзе цяпер стаіць іх атрад «Будзёнавец», але не паспеў ён крануць за плячо партызана, як той загаварыў сам:

- Нам сёння пашанцавала. Толькі перад вамі скінулі груз на парашутах, а тут і вы падвезлі.

Раптам у небе над палянай зароў яшчэ самалёт. Кастры ўжо ледзь свяціліся.

Хтосьці крыкнуў:

- Гасі агонь, не наш!

У розныя бакі з паляны разбегліся партызаны. Валодзя нават не заўважыў, куды знік і яго субяседнік. Нехта выказаў меркаванне, што гэта нямецкая «рама». Але лётчык прыслухаўся і ўсумніўся. Пакуль ля самалёта разважалі, на аэрадром вярхом на кані прымчаў партызан. Ён загадаў як мага хутчэй паліць кастры. Але яго каманду ніхто не паспеў выканаць. Нібы сто перуноў адразу ўдарыла па ўскраіне аэрадрома. Бліснуў вогненны шар. Партызан нібы ветрам здзьмула. Зашчоўкалі затворы вінтовак і аўтаматаў. Валодзя лёг на траву і пачаў углядацца ў зорнае неба. Яму чамусьці здавалася, што зараз жа павінен спускацца варожы дэсант. Але данесліся словы верхавога, што разбіўся наш самалёт.

Хутка на аэрадроме зноў з'явілася многа партызан. Яны былі з рыдлёўкамі, сякерамі, вёдрамі...

Па дарозе ў штаб партызанскага злучэння ўсе толькі і гаварылі аб гэтым здарэнні. Адзін Валодзя ішоў моўчкі. Усё тое прыемнае, што прынесла яму прызямленне ў родным краі, нібы хто вырваў з яго душы... Ён прыслухоўваўся да разважанняў суседзяў, дапаўняў іх уласнымі думкамі: «Гэта ж загінулі тры лётчыкі, вось такія арлы, як гэты, што прывёз мяне».

Транспартны самалёт атрымаў пашкоджанне, калі пералятаў лінію фронту. Але заданне ён выканаў і павярнуў назад. За Гомелем каманда зразумела, што за лінію фронту іх машына не дацягне. І вось яны вырашылі пасадзіць самалёт на партызанскі аэрадром. Па рацыі звязаліся з партызанскім штабам. Ды позна...

- Што ты, з такой радасцю ляцеў, а цяпер, як прызямліўся, дык нос павесіў. Мы ж з табой добра фронт прайшлі, - звярнуўся да Валодзі лётчык.

- Па нас таксама білі. Бачыў, як вогненныя стрэлы ляцелі. Шкада лётчыкаў...

- Так, шкада... Пагэтаму ты і засумаваў. Наш брат кожны дзень гарыць у агні... Ты гаварыў, дзяўчына ў цябе тут?

- Ды я нават не ведаю, дзе наш атрад цяпер. І ці жывая яна...

- А мы куды ідзём? - запытаў лётчык.

- Гэта другі атрад, не мой.

- Не сумуй, пабудзем і ў тваім.

Ужо было зусім відна, калі партызаны прыйшлі ў размяшчэнне атрада, які знаходзіўся пры штабе злучэння.

Валодзя быў апрануты ў вайсковую форму, і маладыя партызаны з зайздрасцю паглядалі на яго і шапталі адзін аднаму: «Дэсантнік...» А калі ён запытаў, дзе можна крыху адпачыць, кожны наперабой запрашаў да сябе ў будан. Але Валодзя рашыў адпачыць на свежым паветры. Ён лёг на траву, расшпіліў каўнер гімнасцёркі, паклаў побач з сабою аўтамат і зараз жа заснуў.

Вершаліны вялізных сосен добра маскіравалі партызанскія буданы. Нават дым, што паласкаўся празрыстымі блакітнымі хусцінкамі над кухняй, высока не ўзнімаўся, а рассейваўся ў зялёных шатах дрэў. І зверху цяжка было заўважыць лагер. Толькі сонечныя праменні кідалі кволых зайчыкаў на сцяжынкі, буданы, ствалы дрэў.

Валодзя не ведаў, доўга спаў ён ці не, бо прачнуўся толькі тады, калі пачуў, як прыпякло сонца ногі праз халявы ботаў. Ён хуценька ўстаў, абцягнуў гімнасцёрку, паправіў пілотку, закінуў на плячо аўтамат і пайшоў у штабную зямлянку.

Камандзір злучэння ўжо ведаў, што дыверсант Байкач гэтай ноччу прыляцеў з Вялікай зямлі. Ён хацеў сустрэць Валодзю і падзякаваць за тое, што ўдала выканаў яго заданне - узарваў вадакачку ў Жлобіне.

Валодзя яшчэ здалёк заўважыў ля зямлянкі групу партызан і сярод іх пазнаў камандзіра злучэння. Ён падышоў і па-салдацку прывітаўся. Але камандзір працягнуў руку і з усмешкай сказаў:

- У-у-у! Ты як вырас! Калі я яго першы раз бачыў, ён быў зусім яшчэ хлапчуком, - звярнуўся да таварышаў камандзір.

- Так, таварыш камандзір, немцы хацелі мяне крыху ўкараціць, але ж не ўдалося ім гэта. Я назло ім яшчэ больш выцягнуўся і трывалей цяпер на зямлі стаю.

- Малайчына, пойдзем разам снедаць.

Валодзю не хацелася доўга заседжвацца ў чужым атрадзе. Ён цярпліва слухаў за сталом доўгія размовы, а думкамі і душою ўжо быў сярод сяброў. Хутчэй хацелася ўбачыць сваю дзяўчыну, баявых паплечнікаў, а праз які тыдзень пабываць у маці. Ён толькі цяпер даведаўся з размовы камандзіраў, што з «Будзёнаўца» сфармавана брыгада, у якую ўваходзяць тры атрады, і стаяць яны ў лесе за чыгункай Жлобін - Калінкавічы.

- Дык я пайду, - сказаў нарэшце Валодзя і пачаў развітвацца з камандзірамі, з лётчыкам.

Камандзір злучэння прапанаваў яму суправаджаючых да Бярэзіны, але Валодзя адмовіўся:

- Я сам ведаю тут усе сцяжынкі. Дайце мне толькі пароль.

Пасля шпітальнай палаты ў лесе дыхалася надзвычай лёгка. Не адчуваліся за плячамі ні рэчавы мяшок, ні аўтамат, ні запасныя дыскі. Толькі крыху замінала планшэтная сумка, якую падарыў Валодзю лётчык. Яна вісела на доўгім рэмені і блыталася ў нагах. Але ў ёй быў цяпер самы дарагі скарб. Партызан з рэчавага мяшка пераклаў туды тоўсты сшытак з сучаснымі ваеннымі песнямі. А якія гэта песні! Упершыню Валодзя пачуў іх у шпіталі ад параненых байцоў.

Спачатку ён не вытрымліваў: нацягваў неўзаметку коўдру на галаву і мачыў падушку слязьмі. А потым прывык і сам пачаў разам спяваць.

«Цёмная ноч!..» Ці ёсць дзе на свеце лепшая песня. Хіба можа ў фрыцаў нарадзіцца такая? Тут патрэбна шырокая вольная душа. Алавяным салдатам гэтага не зразумець. Вось ён вернецца ў атрад і праспявае песню Зіне, хлопцам...

Падыходзячы да знаёмай прыбярэзінскай вёскі Святое, Валодзя пачаў прыкідваць, каго можна папрасіць, каб перавёз цераз раку. Але як толькі ўзышоў на пясчаны ўзгорак, у здранцвенні стаў: на месцы былой вёскі тырчалі чорныя дрэвы і аблупленыя коміны печаў. Балюча сціснулася хлапечае сэрца ад крыўды, а ногі падламваліся, нібы стаіць ён тут ужо даўно. Ён збочыў і сеў на голы корань прыдарожнай сасны. Быў поўдзень. Па гарачым пяску поўзалі чорныя жучкі-шчаўкункі, даўганосікі, вусачы. Раптам каля бота з'явіўся чорны прадаўгаваты жук. «Германскі магільшчык», - падумаў Валодзя. Раструшчыў яго абцасам, падняўся і пайшоў.

Ён прайшоў міма многіх разбураных печаў, пакуль нарэшце напаткаў жывую душу. Панурая жанчына сядзела на абгарэлым палене і абірала дробную бульбу. Убачыўшы ўзброенага чалавека, яна нават не схамянулася. Толькі тады, калі Валодзя прыпыніўся, жанчына падняла галаву. Запалыя вочы ледзь свяціліся на цёмным, худым твары. Позірк яе выражаў абыякавасць да ўсяго і нібы гаварыў: «Што табе трэба? Страляй...» Яна ўздыхнула і паклала на падол рукі.

- Цётачка, - звярнуўся Валодзя да жанчыны, - можа, тут дзе лодка ёсць?

Жанчына з балючай крыўдай паглядзела на яго і глухім голасам запытала:

- А хто вы такі?

- Навошта вам гэта?

- Калі вы былі разам з немцамі, дык павінны ведаць, дзе нашы людзі, дзе мае дзеці, дзе ўсё... - Яна кінула позірк у бок спаленай хаты.

- Цётачка, я свой, партызан.

Пачуўшы такі адказ, жанчына зморшчылася і ў адчаі пачала расказваць, што перад пажарам у вёску на конях прыехала вялікая група ўзброеных людзей. Многія з іх нават былі з істужкамі на шапках. Яны называлі сябе партызанамі, увайшлі ў давер'е жыхароў. Тут іх частавалі, пракліналі немцаў, здраднікаў. А праз які час сюды прыехала некалькі машын з гітлераўскімі карнікамі. Тады толькі людзі зразумелі, якія гэта былі партызаны, калі тыя разам з гітлераўцамі пачалі паліць вёску, забіваць усё жывое. З усіх жыхароў засталіся толькі тыя, што былі ў полі або ў ягадах. І ў яе таксама забілі дваіх дзяцей і спалілі ўсё дашчэнту. Цяпер той, хто застаўся ў жывых, не баіцца ўжо нічога і нікога.

- Прайдзіце вунь туды, - паказала рукой жанчына ў бок вішнёвага садка, з-за якога прасвечваліся два камянкі. - Там застаўся адзін стары, Астапам завецца. У яго, здаецца, захаваўся човенчык, бо рыбу ловіць.

Валодзя нацянькі пайшоў да садка. З Бярэзіны павяваў свежы ветрык. Прабягаючы, ён варушыў попел, разносіў пахі гарэлага пер'я, поўсці, вопраткі. Ад гэтых пахаў рабілася яшчэ гарчэй на душы.

Стары часаў невялікае бервяно. Але як толькі ўбачыў Валодзю, нібы пільны ястраб, хутка разагнуўся і неяк напружыўся. Здавалася, адно імгненне - і ён з сякерай кінецца на ўзброенага чалавека. Але, напэўна, зорачка на Валодзевай пілотцы супакоіла. Бо толькі глянуў стары на яе, адразу ж працёр вочы, зашморгаў носам, нібы малое дзіця, уторкнуў у палена сякеру і загаварыў:

- Гэта ж, сынок, хачу да зімы якую-небудзь хатку зляпіць.

- Так, дзядуля, трэба.

- Ох, горачка наша. Няхай бы вёскі палілі, а навошта людзей... Яны ж патрэбны жыццю.

- Нічога ўжо не вернеш, так здарылася. Мы за вас адпомсцім.

- А чаго ж вы тут адзін?

- Просьба да вас, дзядуля. Перавязіце, калі ласка, мяне на той бок.

- А хто ж вы будзеце?

- Свой, дзядуля, свой я!

- Я-то адразу пазнаю чалавека... гм... пойдзем.

З захаду сонечныя праменні ляглі на Бярэзіну. Вада блішчэла жывым срэбрам і сляпіла вочы. Стары выцягнуў з лазовага куста човенчык і піхнуў яго на прыбярэжныя хвалі.

- Наўрад ці пераедзем, - усумніўся партызан. - Вельмі ж ён маленькі.

- Пераедзем, - запэўніў дзядуля.

Калі Валодзя сеў, стары адпіхнуў вяслом ад берага човен. Імклівыя воды ракі падхапілі яго і шпарка панеслі ўніз па цячэнні. Човен загойдаўся, а партызан сядзеў на кукішках і стараўся не страціць раўнавагу. Вясло ў руках старога, нібы перына, пералятала з аднаго боку на другі. Хутка човен узяў патрэбны напрамак. Валодзя назіраў за спрытнымі рухамі Астапа і не разумеў, чаго ён так спяшаецца. І толькі калі човен тыцнуўся носам у бераг, стары рыбак сказаў:

- Паўз бераг не ідзіце. Я дагэтуль нічога не гаварыў, каб вы не хваляваліся, бо тады чалавек дрэнна трымае сябе на вадзе. Хутка павінен з Шацілак нямецкі вартавы катэр прайсці. Як толькі сонца сядзе вунь на той сасняк, дык ён тут як тут. Я думаю, што яшчэ паспею дабрацца дадому. А вы будзьце асцярожны. Шчаслівай дарогі, сынок!

Стары шпарка пагнаў човен назад, а Валодзя прысеў на лугавую траву ў маладым ракітніку, каб паглядзець на нямецкі катэр. Сонца яшчэ не села на сасняк, і партызан рашыў крыху прылегчы.

«Вёска Святое - нават такая назва не магла спыніць фашысцкіх карнікаў, якія падносілі ў падстрэшшы сялянскіх хат палаючыя факелы», - думаў Валодзя. Ён усё намагаўся асэнсаваць сказаныя дзядулем словы: «людзі ж патрэбны жыццю» і прыходзіў да вываду, што гэта глыбей сказана, чым «жыццё патрэбна людзям». Стары бачыў і разумеў жорсткасць і бязлітаснасць фашыстаў да нашага народа. Напэўна таму ён і выказаў такія словы партызану.

Аднатонна плёскала вада аб круты глеісты бераг, луг быў напоўнены шчабятаннем птушак. Чуваць былі галасы саракапутаў, плісак, а з алешніку лілася задуменная песня аўсянкі.

Раптам данёсся нарастаючы гул матора. І хутка ён нібы праглынуў усе навакольныя гукі. Валодзя ўстаў і, прыгнуўшыся, забег за лазовы куст, адкуль пачаў назіраць. Катэр ішоў хутка. На палубе стаялі гітлераўцы. Яны круцілі галовамі, кідаючы позіркі то на адзін, то на другі бераг. Фашыстаў нішто не здзіўляла: ні бязлюдны травяністы луг, ні пачарнелыя сады, бо гэта была частка тых салдат, якія самі палілі прыбярэзінскія вёскі.

Прайшоў катэр і пацягнуў за сабою па плыні клін з уздыбленых хваляў.

«Хутка я вярнуся сюды, да цябе, Бярэзіна. Тады ў твае грудзі фашысты не будуць забіваць кліны. Няўжо партызаны не ведаюць, што тут кожны дзень снуе гэты катэр?» - падумаў Валодзя і пайшоў па звілістай карычневай сцяжынцы ў бок лесу. Па дарозе ён меркаваў, як на вадзе паставіць міну. І вырашыў, што трэба зрабіць з сітніку два пучкі, звязаць іх і затым пасярэдзіне пакласці снарад, так, каб ён хаваўся пад вадой. У адтуліне снарада, дзе галоўка, воскам замацаваць узрывальнік. Міну паставіць на своеасаблівы якар, а ад узрывальніка працягнуць кабель на бераг. Як толькі катэр узыдзе на плаваючую траву, шмаргануць кабель, а затым абстрэлам не даць ні аднаму гітлераўцу выбрацца на бераг. Валодзя ўжо ясна ўяўляў знішчэнне катэра і, не чуючы ног пад сабой, амаль бег. І толькі калі гімнасцёрка пачала прыліпаць да спіны, ён сцішыў крок. Падышоўшы да лесу, знайшоў нізкі пянёк, сеў. Скінуў рэчавы мяшок. Дастаў адтуль хлеб і бляшанку свіной тушонкі, якую далі яму ў шпіталі. Потым выцягнуў хромавыя боты. Расправіў іх, абцёр, выняў з халявы кавалачак духмянага мыла і паклаў усё гэта перад сабой. «Зіна і не сніла, што я ёй прывязу. Хаця яна, напэўна, не чакае, што я сам вярнуся», - падумаў Валодзя. Ён адкрыў кансерву, адрэзаў лусту хлеба і з апетытам пачаў есці, не зводзячы вачэй з ботаў. Прыпамінаў, які ў Зіны быў дрэнны абутак, колькі мазоляў яна, бядачка, нацерла. «Хоць усе грошы аддаў, але ж падарунак што трэба. - Валодзя ўзяў брусок мыла, панюхаў і ўсміхнуўся: - Ці мылася яна калі такім?»

Сонца хутка садзілася. Валодзя ўклаў рэчы назад і, не спяшаючыся, пакрочыў па лесе. Тут яму ўжо ўсе знаёмыя дарогі, сцяжынкі. Тое месца, дзе размяшчалася брыгада, ён помніў добра і таму рашыў ісці наўпрасткі. Небяспека пагражала толькі з боку чыгункі, але ж яе блакавалі партызаны, і ён ведаў, што цягнікі пакуль што па ёй не ходзяць. У лесе стаяла цішыня. Толькі ўгары над высокай бярозаю рабіў колы ястраб-цецеравятнік і крычаў: «Піць, піць, піць...» Можа, пагэтаму не варкаталі горліцы і маўчалі іншыя дробныя птушкі. Пралезшы праз гушчар, Валодзя выйшаў на невялікую палянку, залітую праменнямі заходзячага сонца, і адразу заўважыў, што хтосьці рухаецца. Ён спыніўся і сціснуў аўтамат. А потым сам сабе ўсміхнуўся і насцярожана глядзеў. На суцрацьлеглым баку палянкі стаяла ласіха. Яна ківала бязрогай галавой і нібы зжынала верхавінкі маладога малінніку. А ззаду каля ласіхі мітусілася цыбатае ласянё і мордай тоўхала яе ў пахвіну. «О прыгажуня, ужо не адну блакаду перажыла і фашыстам не трапіла на вочы...» - толькі падумаў Валодзя, як ласіха неяк напружылася, патапталася заднімі нагамі і, бокам адпіхваючы дзіця, скокнула. Пярэдняя нага яе матлялася.

Партызан адразу ж спахмурнеў. Валодзя прыстрэліў бы яе, каб не пакутавала, але ж малое збоку. Без маці яно загіне.

У партызанаў існаваў няпісаны закон - ласёў не забіваць. А вось гітлераўцы ў апошнія гады вайны былі злосныя, яны не толькі знішчалі лес, але імкнуліся загубіць у ім усё жывое.

«Не схаваліся, не схаваліся і вы ад іх, праклятых», - гледзячы на ласянё, думаў Валодзя.

А яно ціха мыкала, тапталася каля маці, трымцела, тоўхала са злосцю яе. Напэўна не хапала малака для малога ў параненай ласіхі. А яно не разумела, што маці сцякла крывёю і пераносіць страшэнны боль. Яму дай есці - і ўсё. Вось яно яшчэ мацней замыкала, выцягнула шыю, забегла да морды маці. Тая кінула есці маліннік і пачала пяшчотна лізаць малога. Ласянё вінавата сагнулася, падставіла бачок і тулілася да перабітай нагі ласіхі. Яна крыху адскочыла ўбок, павярнулася і па-ранейшаму працягвала лізаць шыю, даўгавухую галаву свайго дзіцяці.

Партызан ціхенька пачаў адступаць назад, каб абысці паляну і не парушыць той горкі і радасны момант ляснога жыцця. Ён доўга яшчэ ішоў, асцерагаючыся, каб не наступіць на сухую галінку і не нарабіць шуму. «Думаў, вярнуся на сваю родную зямлю - спяваць буду. А тут на кожным кроку сэрца да болю сціскаецца. А як там Дубовая Града, мая маці?..» - разважаў партызан, ідучы па лясной сцяжынцы на захад.

А вось і мёртвая паласа абапал чыгункі. Раней Валодзя тут быў і бачыў свежапаваленыя вялізныя сосны, елкі, бярозы. Цяпер яны ляжаць абпаленыя і толькі тырчаць угару чорныя разгалістыя лапы. Дзе-нідзе з зямлі нясмела паказваюцца знакамі пытальнікаў парасткі папаратніку.

Хаця навокал і стаяла цішыня, але Валодзя асцярожна ўзыходзіў на раскоўзаны насып чыгункі. Заўважыўшы пагнутыя рэйкі на шпалах, ён пасмялеў і нават спыніўся. «Дарма лес знішчылі фрыцы, усё роўна не дадзім адрамантаваць чыгунку», - падумаў Валодзя і пабег з насыпу. На тым баку чыгункі пачынаўся Алёс. І як ты добра ні ведаеш гэты лес, але арыентавацца ў ім на змярканні ўсё ж цяжка.

Па травяністай паляне партызан пакрочыў на поўнач, каб трапіць на прасеку, адкуль добра ісці ў напрамку да Вароняга лугу, дзе базіравалася іх брыгада. Магчыма, што тут паблізу дзе-небудзь і партызанскія сакрэтныя дазоры. Аднаго чалавека яны прапусцяць і паведамляць сёння не пойдуць. Магчыма, адзін з дазорных будзе праследаваць незнаёмага ўзброенага чалавека, а можа, і не. Падумаюць, што супраць ночы няхай ідзе, пакуль не трапіць на пост. А там падымуць трывогу, і незнаёмец нідзе не дзенецца. Валодзя паста не баяўся, бо пароль у яго быў на двое сутак уперад. І партызан чым далей ішоў, тым больш чакаў вокрыку вартавога. Нарэшце ўперадзе, каля елкі, шчоўкнуў затвор вінтоўкі, і пачуўся няўпэўнены вокліч, яшчэ, відаць, неабстралянага хлопца:

- Стой! Хто ідзе! Пароль!

Валодзя выкрыкнуў пароль і, не патрабуючы адказу, накіраваўся да вартавога. Той усё яшчэ не выходзіў з-за елкі. Параўняўшыся з ім, Валодзя спыніўся. Да яго падышоў сапраўды малады незнаёмы хлопец у цёмным пінжачку.

- Вы да каго? - запытаў хлопец.

- Мне патрэбны Ядловец або Сяргееў.

- Так, яны тут.

- А Міколу Верасава, Анатоля Зубёнка ведаеш?

- Я іх ведаю, але ж яны не ў нашым атрадзе. Вам тады трэба ісці далей, туды, пад гравейку.

- Што, ты не хочаш, каб я да вас заходзіў?

- Ідзіце вось па гэтай сцяжынцы. Там вартавы вас правядзе да камандзіра.

Валодзю яшчэ раз давялося адказаць пароль, пакуль ён трапіў у будан да камісара брыгады. Сяргееў ужо спаў, і калі вартавы разбудзіў яго, той засвяціў ліхтарыкам і пазваў свайго старога сябра. Камісар абхапіў Валодзю рукамі і пацягнуў за сабой. Валодзя ў цемнаце зажмурыў вочы і стараўся стрымліваць слёзы, але адчуваў, што яны ўсё роўна коцяцца, коцяцца...

- Чаго ты маўчыш, скажы хоць слова? - трос яго Сяргееў.

- Я як толькі прызямліўся, то чамусьці знікла ўсякая ахвота гаварыць, а засталося толькі жаданне слухаць, Аляксандр Данілавіч. Мяне цікавяць вашы навіны.

- Есці хочаш? - запытаў камісар.

- Не, я нядаўна вячэраў.

- Тады кладзіся побач са мной.

- Гэта іншая справа, адпачыць трэба, - складаючы свае рэчы ў куток будана, сказаў Валодзя.

Сяргееў зноў запаліў ліхтарык. Партызан скінуў боты і лёг.

- Ну, расказвайце, Аляксандр Данілавіч, як вы тут ваюеце?

- Туга было, туга, брат. Страшэнная блакада прайшла. Немцаў было поўна, танкі, самалёты... Але нашай брыгадзе пашанцавала выйсці з-пад удару. Ведаеш, балоты нас выратавалі. Гітлераўцы кінуліся на прачоску глухіх лясоў, а мы прабраліся ім у тыл і размясціліся ў балоце ля Дубовай Грады. Вельмі шкада мірных людзей. З іх фашысты паздзекаваліся: стралялі, палілі. Цяпер вялікія нямецкія часці стаяць у Шацілках і Жлобіне. І наша дзейнасць пакуль што скутая.

- Ну, а як Дубовая Града?

- Цэлая. Яна цяпер ужо не лясная вёска, і немцы абышлі яе. Бачыў я тваю маці. Спецыяльна наведаў.

- Ну і як яна там?

- Распытвала ўсё пра цябе, скажы ёй, пераляцеў ты лінію фронту ці не.

- Так... А група наша дзе?

- Малайцы хлопцы. Усе жывыя, многа дыверсій зрабілі. У нас жа цяпер тры атрады, і твая група засталася ў «Будзёнаўца». Праўда, яна цяпер не ў атрадзе, а ў спецыяльнай сапёрнай роце.

- А чаму гэта?

- Камандзірам там былы сапёр Шаблін Пётр Ягоравіч. Дык рота будуе брыгадны шпіталь, а сам камандзір, які добра ведае падрыўную справу, узяўся падрыхтаваць яшчэ адну-дзве групы. Вашу ж групу прызначылі з той мэтай, каб хлопцы перадалі свой вопыт.

- Значыць, мой камандзір будзе ваш калега?

- Так, баявы хлопец. Узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга яшчэ за баі ў фінляндскую.

- І быў у арміі палітруком роты? Трэба было хоць на атрад паставіць свайго калегу. Такі камандзір - гэта ж знаходка. У мяне ў шпіталі распытвалі, якія ў нас пасады ёсць, дык я абстрэленым салдатам гаварыў, што ім бы ўзвод тут далі.

- Ну, ведаеш, палітрук-то Шаблін, палітрук, але ж доўга адседжваўся.

- Не разумею вас. Дзе адседжваўся?

- Калі вялікая птушка ліняе, дык яна сядзіць у глухіх гусцяжах, каб бяспечней было. Я думаю, што Шаблін доўга вагаўся, пакуль да нас прыйшоў. Хаця ён нам прыводзіў усялякія довады: ад гаспадыні, у якой ён знаходзіўся, узялі падпіску ў воласці, што ён нікуды не сыдзе. А ў той гаспадыні дзеці. Можа, гэта і сапраўды так. Але ж у такі час камуністу нельга станавіцца і адной нагой у дрыгвянае балота, бо засмокча. А ён падпісак напалохаўся.

- А вы ж таксама былі ў вёсцы да сорак другога.

- Я быў паранены і адкрыта не жыў. Шаблін цябе не ведае. Трэба будзе сказаць, каб ён падабраў добрых хлопцаў для Міколы, а ты пойдзеш зноў сваю групу ўзначальваць.

Валодзя слухаў камісара, а запытаць пра Зіну саромеўся. Неўзаметку ён пачаў драмаць.

- Расказаў бы ты, як там у нас на Вялікай зямлі.

- А? Што?..

Сяргееў зразумеў, што Валодзя засынае, і сказаў:

- Працягнем размову заўтра. Ты стаміўся, спі, спі.

II

Цяпер адрэзак чыгункі Жлобін - Чырвоны Бераг гітлераўцы лічылі менш небяспечным. Абапал яны высеклі снегазатрымальныя палосы акацый і елак, і чыгунка была як на далоні. Многія вёскі, якія размяшчаліся ад чыгункі на палёт кулі, спалілі, а сялянам забаранілі араць зямлю і наогул з'яўляцца на гэтыя ўчасткі. Лес ад чыгункі пачынаўся кіламетраў за пяць, толькі ў адным месцы дробны бярэзнік з саснячком клінам уразаўся ў поле, на ўскраіне якога раскінулася вёска Залессе. Вёска раздзялялася на дзве часткі балацянкай, зарослай густым лазняком. Летам балацянка высыхала і толькі пасярод яе бег паўнаводны ручай.

Чаму гэту вёску немцы не спалілі, розныя былі меркаванні. Старыя гаварылі, што абараніла царква, якая ўзвышалася над хатамі і глядзела ў неба гнілой цыбулінай. Маладзейшыя лічылі, што іх вёску немцы пакінулі з нейкай іншай мэтай, бо гітлераўцам добра было вядома, што ў Залессе партызаны наведваліся часцей, чым у тыя вёскі, якія ўжо былі спалены. У час блакады яны акружылі Залессе і толькі чакалі каманды, каб расправіцца з вёскай. Але са Жлобіна на машыне разам з гестапаўскім афіцэрам прыехаў поп. Афіцэр у яго прысутнасці загадаў зняць блакаду. Гэты факт і паслужыў падставай для розных разважанняў.

Першай пасля зняцця блакады ў Залессе прыехала на конях дыверсійная група на чале з Міколам Верасавым. Яна размясцілася ў знаёмага селяніна. Мікола доўга не затрымліваўся ў хаце. Напіўся вады і адразу ж знік. Ён перайшоў балацянку і пакрочыў за царкву на могілкі, адкуль добра была відаць чыгунка. Там узлез на разгалісты дуб і доўга назіраў у бінокль. Мікола меркаваў, што пасля блакады немцы аслабяць ахову чыгункі. І сапраўды, на кіламетровым адрэзку снавала ўсяго двое гітлераўцаў. Праўда, на даху цаглянага будынка, які стаяў ля пераезда, была зроблена своеасаблівая клетка, у якой сядзеў назіральнік. «Сцямнее, дык там яму няма чаго рабіць, злезе. Абходчыкі да будынка не даходзяць метраў на трыста і паварочваюць назад. Калі ж у іх такая ахова і ноччу, то эшалон скінем», - разважаў Мікола.

Сонца спускалася ўсё ніжэй. Мікола ўжо хацеў вярнуцца і ісці да хлопцаў: трэба было яшчэ адкапаць у агародзе гаспадара ўзрыўчатку, падрыхтаваць усё і скрытымі мясцінамі рухацца да чыгункі. Але раптам ён заўважыў, як палез з даху назіральнік, і рашыў прасачыць, куды той пойдзе. Ён ведаў, што ў доме немцы ніколі не начавалі. Звычайна на засады іх развозіў цягнік або машыны са Жлобіна ці з Чырвонага Берага. Гітлеравец з-за дома не паказваўся. Мікола пачаў пільна ўглядацца і за невялічкім кустарнікам, што рос вакол дома, заўважыў нейкія збудовы, частку сценкі. Ён насцярожыўся. «Напэўна, немцы пасяліліся ўжо там», - падумаў ён. Праз некалькі хвілін з дома выйшлі дванаццаць гітлераўцаў. Мікола прасачыў, дзе яны размясціліся ў засады. Метраў на дзвесце ад дзота ні адзін салдат не спыніўся на чыгунцы. Крыху далей ужо размясціліся засады. «Гэта добра, - падумаў Мікола, - я падыду да вас пад самы нос, к дому. Вы ніколі і не падумаеце...» Ён саскочыў з дуба і хутка пайшоў агародамі да хлопцаў.

Красавала жыта. Пад цяжарам жучкоў-кузькаў схіліліся яго светла-зялёныя каласкі. Каля межаў паказваліся сінія кошычкі васількоў, а побач з імі на валасатых ножках цягнуліся ўгару ружовыя сподачкі кукалю. Дзе-нідзе сплятаў іх з жытам вусаты гарошак, на кветкі якога павісалі чмялі.

Па мяжы адзін за адным крочылі партызаны. Яны абышлі балацянку і па нізінным выгане накіраваліся ў бок чыгункі. Непадалёк у лужыне плёхаліся дзеці. Убачыўшы ўзброеных людзей, яны павыскоквалі адтуль, пахапалі свае штонікі, сукенкі і без аглядкі памчаліся ў вёску.

- Бачыце, што нарабілі фрыцы, дзеці і сваіх пачалі баяцца, - сказаў Анатоль Зубёнак. - Раней гэтага не было. Памятаеце, як яны тут за намі бегалі? А некаторыя нават прасілі: «Дзядзька, дай стрэльнуць...»

- Не ім разбірацца ў гэтым жыцці. Мы значна старэйшыя і то многа чаго не разумеем. Вось я ўсё думаю, чаму немцы нікога не кранулі ў Залессі. А знішчалі нават тыя вёскі, дзе партызаны амаль не бывалі, - задуменна, ціха, нібы сам сабе, гаварыў Мікола.

- Дык нам жа казалі, што абараніў Залессе поп, - заўважыў Федзя Кісляк.

- Не веру я ў гэта. Немцы, браце, такія, што, калі ім не выгадна, яны ніякага чорта не паслухаюць. Магчыма, яны з якіх глыбокіх палітычных меркаванняў так зрабілі. Можа, завітаюць адкуль-небудзь сюды якія духоўныя айцы, і немцы ім прадэманструюць, як «храм божы» выратоўвае людзей, - штучна засмяяўся Мікола.

Калі падышлі зноў да жыта, камандзір загадаў усім прыгнуцца і крочыць за ім. Заданне дыверсанты ўяўлялі, але наперадзе было яшчэ шмат няяснасці. Раней яны выбіралі пэўны адрэзак чыгункі паміж засадамі і ведалі, што з абодвух бакоў у іх знаходзіцца не больш шасці гітлераўцаў, бо ў засаду на чыгунцы яны звычайна садзіліся ўтрох. А цяпер было невядома, колькі салдат размясцілася ў доме, а таксама, ці ёсць ахова вакол будынка. Праўда, камандзір думаў і быў нават перакананы ў тым, што метраў за дваццаць ад дома ў цёмную ноч не будзе сядзець засада, не будзе стаяць і вартавы. Такая думка ў яго з'явілася ўжо па дарозе.

Сонца зайшло, і неба хутка пачала зацягваць чорная коўдра. Дыхнуў ветрык, і ціха загаманілі няспелыя каласкі.

На ўзгорку ў жыце група спынілася. Усе партызаны сабраліся вакол камандзіра. Ён шэптам яшчэ раз паўтарыў план дыверсіі, кожнаму даў пэўнае заданне.

У прыглушаных галасах сваіх сяброў Мікола адчуваў хваляванне, а разам з тым жаданне хутчэй ісці на чыгунку, каб ашукаць немцаў і пад самым іх носам узарваць эшалон. Федзя, які павінен быў прыкрываць мінёраў з боку дома, папрасіў бясшумку. Ён даказваў, што яго фланг самы небяспечны.

- Не, - запярэчыў камандзір, - з твайго боку абходчык не павінен ісці. А калі і падымецца трывога ля дома, то трэба адкрыць масіраваны агонь, каб гітлераўцы падумалі, што на іх напалі. Тады яны пабаяцца рабіць пагоню. А так ранім аднаго, а ён гвалту наробіць і падыме ўсіх. Асвецяць ракетай і могуць кінуцца на нас. Чорт іх ведае, якая там сіла, - дом жа вялікі. Давайце выйдзем з жыта, а там да чыгункі будзем дабірацца паўзком.

Партызаны ціхенька пайшлі. Хутка скончылася жыта і пачалося бугрыстае поле, якое даўно ўжо не кранаў плуг. Група яшчэ больш сцішыла крок. Усе стараліся ступаць мякчэй. Мікола ішоў першым, і з-пад яго ног раз-пораз успырхвалі сонныя жаваранкі. Неўзабаве да слыху партызан данёсся ціхі грукат з боку Жлобіна. Ён хутка нарастаў, пашыраўся. Было зразумела, што на захад бяжыць цягнік. Здалёку засвяцілася фара паравоза, і партызаны, ужо не захоўваючы асцярожнасці, прыбавілі крок. Лепш за ўсё падыходзіць да чыгункі пад грукат цягніка, таму яны і спяшаліся подбегам па той зоне, дзе меркавалася паўзці. Цягнікі дыверсанты пазнавалі не бачачы. Варта было ім пачуць ледзь улоўны звон пустых цыстэрн, і яны ведалі - гэта «наліўняк». Цяжкая работа паравоза гаварыла аб гружаным эшалоне, а працяглы гул з ціхім грукатам - аб пасажырскім цягніку. Хутка прамчаў цягнік, і хлопцы заляглі. Звечара трава не прыпала расою, і партызаны чакалі дажджу. Але ён і не крапнуў, хаця неба было абкладзена цёмнай хмарай. Нарэшце вецер крыху ўзмацніўся, і група паўзком рушыла ўперад. Пакуль што ўсе трымаліся камандзіра. Той поўз хутка, толькі калі-нікалі спыняўся, абапіраўся на локаць адной рукі, а другой выціраў пот з ілба, каб не плыў у вочы.

У двары дома мыкала цяля. Напэўна, салдаты прывезлі яго аднекуль з вёскі. Ля чыгуначнага насыпу, злева ад двара, была нізінка. Адтуль патыхала сырасцю.

Мікола першы выпаўз на высечаную снегазатрымальную паласу і залёг. Да яго падпоўз Анатоль, які нёс узрыўчатку. Астатнія партызаны павінны былі з флангаў ахоўваць мінёраў. Яны хутка занялі свае месцы і, затаіўшы дыханне, прыслухоўваліся да кожнага шолаху. Мікола з Анатолем таксама ўспаўзлі на насып. Камандзір ужо выцягнуў з кішэні дэтануючы шнур з капсулямі-ўзрывальнікамі, а Анатоль дастаў з рэчавага мяшка тол. Раптам Мікола схапіў Анатоля за руку, моцна ціскануў яе і высунуў уперад аўтамат. У трох кроках ад партызан стаяў чалавек. Мікола і раней яго бачыў, але лічыў, што гэта слуп з таго боку чыгункі. І толькі цяпер ён зразумеў, што гэта чалавек. Толькі чаму ён стаіць як укопаны? Камандзір крыху падаўся назад. Відаць, Анатоль зразумеў гэта як сігнал да адыходу, бо падхапіўся і, прыгнуўшыся, пабег ад чыгункі. Мікола застаўся. Засцерагальнік яго аўтамата быў адведзены. Варта было чалавеку зварухнуцца, як ён даў бы ва ўпор чаргу. Яшчэ раней былы камандзір групы Валодзя Байкач папярэджваў яго, каб на блізкай адлегласці ніколі не паварочваўся да ворага спіной, і Мікола ляжаў. Чалавек, які стаяў на чыгунцы, гучна загергетаў, штосьці пытаў у Міколы, а ён маўчаў. Тады ён, колькі ёсць сілы, закрычаў: «Партызан! Бандыт! Бандыт!» Мікола даў чаргу. Гітлеравец цераз рэйку рухнуў на Міколу, і ён ледзь паспеў прыбраць аўтамат. Адразу ж над домам узвілася ракета. Мікола павярнуўся і пакаціўся з насыпу. Ён толькі цяпер убачыў, што ўнізе ля чыгункі стаіць густы туман. Другая ракета прарэзала цемру і асвяціла гітлераўца, які ляжаў на рэйках.

- Адыходзьце! - крыкнуў камандзір і сам пабег, прытрымліваючы сумку з аўтаматнымі дыскамі.

Загрукаталі партызанскія боты. Наступную ракету гітлераўцы пусцілі над зямлёю. Яна пераляцела цераз дыверсантаў, зрыкашэціла, упала і дагарэла на зямлі. Ля дома ўзняўся шум. Нямецкія выкрыкі змешваліся з хрыплым рыканнем цяляці. З чыгункі пачулася доўгая аўтаматная чарга, з завалаў затрашчаў кулямёт. Гітлераўцы стралялі ўсляпую, але кулі цокалі паблізу партызан.

Група не давала аб сабе знаць, усе беглі ўрассыпную да жыта на пункт збору.

Немцы ж працягвалі пускаць ва ўсе бакі ад дома ракеты і страляць.

На захад імчаў цягнік. Прыбліжаючыся да дома, ён загуў, і чуваць было, як заскрыгаталі тармазы. Машыніст, напэўна, заўважыў чалавека, які ляжаў на рэйках, і, думаючы, што гэта партызан, вельмі напалохаўся. Але як толькі пераехаў яго, хуценька адключыў тармазы і зноў пачаў набіраць скорасць.

Група сабралася на ўмоўленым месцы. Не было толькі Паўла Пылілы. Мікола прыклаў кулак да губ і тройчы крыкнуў, імітуючы голас дзікай качкі. У партызан быў такі сігнал збору.

Але ў адказ - ні гуку. Навокал стаяла цішыня, толькі чуваць былі яшчэ адзіночныя стрэлы ля чыгункі. Камандзір успамінаў увесь шлях адыходу і аналізаваў, дзе б магло з Паўлам што здарыцца. Адыходзілі яны не так ужо хутка, каб ён мог далёка адстаць. Няўжо яго паранілі, а можа, забілі?.. Заблудзіцца ж ён не мог, бо напрамак, куды пабеглі партызаны, ведаў.

- Калі немцы ўдарылі з кулямёта, ты, Анатоль, не бег за мной? - запытаў Федзя.

- Я чуў, што справа і злева каля мяне бягуць, але ўперадзе нікога не бачыў.

- Тады гэта быў ён. Бег Павел за мной, прама на пяты наступаў, але кулі засвісталі, і я пачуў, як ён затупаў убок, дзе віднеліся нейкія бугаркі, кусты. Гэта было яшчэ недалёка ад чыгункі.

- У любой сітуацыі ён заўсёды круціць і ўсё хоча нешта зрабіць па-свойму, - незадаволена сказаў Мікола. - Я цяпер ведаю яго думку: «Вы, маўляў, пабеглі, а вось будзе пагоня, дык я заб'ю пару фрыцаў». Яго сапсаваў той першы трапны выстрал у былым ваенным гарадку, калі ён забіў фашыста. Дык дурань жа ён, калі зрабіў засаду. Немцы ў такую цемень не пакінуць свае ўмацаванні і не пабягуць у поле. Што ж, будзем чакаць, можа, прыйдзе.

Партызаны заляглі на ўскраіне жыта. Хлопцы затоена маўчалі ў чаканні свайго таварыша.

Камандзір падумаў, што дарэмна ў групу ўзяў Паўла. Хіба не ён на грэблі ля Дубовай Грады навязаў групе бой з узброенай да зубоў ротай гітлераўцаў. Ледзь тады паўцякалі. Хіба не ён употай ад групы пайшоў у вёску да дзяўчат, і давялося паўночы шукаць яго. «Не, няхай толькі вернецца, адпраўлю яго ў атрад», - заключыў у думках Мікола.

Неба хмурылася і хмурылася, здавалася, вось-вось пойдзе дождж, але затым хмары паступова зніклі, і пачало распагоджвацца. У жыце, недалёка ад партызан, закрычала перапёлка: «Падпалю-падпалю-падпалю...»

Партызаны чакалі, пакуль крыху развіднее, каб ісці шукаць Пылілу. З боку чыгункі даляцеў аддалены шум цягніка.

- Зручны момант, трэба скарыстаць гэты шум і пайсці на пошукі. Разыдземся так, каб адлегласць паміж намі праглядалася. Федзя, ты трымайся таго напрамку, дзе бачыў кусты, і я разам пайду. Калі хто знойдзе труп, ніякіх гукавых сігналаў не падаваць, а сесці, яго сусед зробіць гэтак жа, і так па ўсім ланцугу, - сказаў камандзір і першым хутка пайшоў на правы фланг.

Усе спяшаліся параўняцца з ім і разыходзіліся на пэўную адлегласць. Цягнік быў яшчэ далёка, а каля дома зрэдку працягвалі ўзвівацца ракеты.

Партызаны прайшлі ўжо паўдарогі, як наперадзе ў іх пачала крычаць дзікая качка. Яна, напэўна, спазнілася вывесці дзяцей і цяпер па полі пераводзіла іх кудысьці ў вадаём. І вось сустрэлася з людзьмі. Яна лапатала крыламі, крычала, адрывалася ад зямлі, зноў падала. Гэта так адцягвала ўвагу ад качанят. А тыя заціўкалі і зашыліся недзе ў траву, нібы мышы.

Мікола схамянуўся і аж задрыжаў ад злосці. Ён падумаў, што гэта яго хлопцы падаюць сігнал. Але ж ён доўга іх вучыў гэтаму крыку, і так не атрымлівалася. Раптам качка ўзнялася і са свістам праляцела над галавой камандзіра. Тады ён толькі зразумеў, у чым справа, і падумаў: «Гэта добра. Калі Пыліла дзе заблудзіўся, дык пачуў сігнал».

Федзя змяніў свой напрамак і падышоў да Міколы.

- Нам трэба ісці крыху правей, бо ад чыгункі ён бег за мной вунь туды, у нізінку, да кусточкаў, - шэптам гаварыў ён, выцягнуўшы ўперад руку.

- Ты добра помніш? - запытаў Мікола.

- Так.

Пад грукат цягніка, які імчаў на ўсіх парах, камандзір хутка павярнуў убок і падышоў да куста, ля якога стаяла кволая вішанька. Далей цямнеў нейкі прадаўгаваты ўзгорачак. Мікола накіраваўся да яго. Гэта быў склеп. Навокал радочкамі тырчалі пачарнелыя невысокія пні. І ён зразумеў, што гэта хтосьці спілаваў абгарэлыя шулы.

Мікола сеў непадалёк ад склепа, да яго павярнуў Федзя, а за Федзем і ўвесь ланцужок. Усе прыселі ля камандзіра. Дом, у якім размяшчаліся гітлераўцы, знаходзіўся метраў за трыста ад іх. Трэба было захоўваць крайнюю асцярожнасць, бо гітлераўцы яшчэ былі ў стане трывогі. Хаця навокал ужо стаяла цішыня.

- Чорт яго ведае, куды знік гэты Пыліла? - услых разважаў Мікола. - Трэба, напэўна, рассыпацца і абшукаць усё гэта дворышча. Тут нехта жыў, але спалены быў раней, чым мы пачалі наведваць гэтыя мясціны, бо хаты тут я ніколі не бачыў.

Раптам недалёка нешта трэснула. Гук такі, нібы хто зламаў сухую палку. Партызаны насцярожыліся і напружана ўглядаліся ў цемру. Усім хацелася ўбачыць адну постаць.

- Гэта ў двары, немцы, - стоячы на каленях, шаптаў Анатоль.

- Ціха, нешта шуміць, - сказаў камандзір. - Машына ідзе са Жлобіна. Не... Гэта дрызіна. Кладзіцеся за склеп і будзьце напагатове.

Дрызіна спынілася каля дома. І адразу ж да слыху партызан данесліся нейкія выкрыкі. Узвілася ракета і, прарэзаўшы цёмнае неба, патухла.

- Гэта, напэўна, са Жлобіна карнікі прымчалі сюды. А можа, медыкі... па трупы. Няхай разбіраюцца. А мяне больш цікавіць, што гэта трэснула, - шаптаў камандзір Анатолю. - Ты кажаш, што ў двары, не, я сядзеў вышэй, і мне лепш чуваць было - гэта зусім блізка. «Хаця б нам не напароцца на засаду», - падумаў Мікола і звярнуўся да ўсіх: - Рабяты, давайце, пакуль немцы там будуць разбірацца, што ды як, дык мы абшукаем гэтую мясціну.

Партызаны, крадучыся, разышліся ва ўсе бакі, а камандзір прытрымаў Анатоля за рукаў і сказаў:

- Пойдзем удвух.

І камандзір з Анатолем папаўзлі да падазронага месца. Уперадзе куст, адтуль данесліся нечыя ўздыхі. Можа, у засадзе хто заснуў ды сапе, а можа, Пыліла паранены? Але зноў стала ціха. Мікола адпіхнуў Анатоля рукой і паказаў, каб ён не поўз побач. Рухаліся вельмі павольна, амаль разам падпаўзлі да куста, але там нікога не было. Што за праява? Можа, звер які бегае тут? Заляглі, слухаюць, зноў уперадзе, зусім блізка, нешта шоргае, грукае. Прыгледзеліся - роўнае поле, нікога не відаць. «Ці гэта ў вушах у мяне?» - перастаў верыць самому сабе камандзір. Ён падпоўз да Анатоля і ціха запытаў, ці чуе што ён. Той сцвярджальна кіўнуў галавой і паказаў рукой уперад. Мікола выставіў перад сабой аўтамат і зноў папоўз. Перад самым носам з'явілася нешта чорнае. Яма!

- Хто там? - запытаў Мікола.

Але адказу не было.

- Павел, Павел! - аклікнуў камандзір.

- Я, я! - данёсся з глыбіні голас.

- Ціха! Маўчы...

Мікола сказаў Анатолю сабраць хлопцаў. Хутка падышлі ўсе. Яны звязалі з рамянёў моцную вяроўку і апусцілі ў яму. Пыліла адразу ж учапіўся за канец, і хлопцы выцягнулі яго. Ужо наверсе ён збянтэжана глядзеў на ўсіх і часта дыхаў.

- Гэта ж трэба, і чаго яго чорт сюды пагнаў, - гаварыў камандзір. - Вунь дзе мы адыходзілі, а ён павярнуў і нібы знарок у яму.

- Гэта не яма, а калодзеж, і шчасце маё, што ён закіданы. Мне здалося, што за намі пагоня. Я хацеў залегчы і збоку страляць.

- Не знайшлі б мы, дык стрэліў бы.

- Я вылез бы, бо там зруб гнілы і я выразаў ужо некалькі ступенек. Ужо быў да паловы далез, але абарваўся.

- А, хопіць. У цябе нейкая дробязная хітрасць. Ты лічыў, што нас дагоняць, а цябе не знойдуць, - са злосцю гаварыў Анатоль. - Калі ты хітры, дык павінен ведаць, што немцы ў цемнаце не кінуцца на аўтамат. Тым больш што немцы не ведалі, колькі нас.

- Я ж бег ззаду. Мяне б першага схапілі.

- Вось ты і пацвердзіў маю думку. А павінен разумець, што калі б за намі была пагоня, то ніхто б цябе не пакінуў. А так, як ты дзейнічаеш, дык можаш і нас падвесці.

Камандзір, убачыўшы, што паміж Паўлам і Анатолем завязваецца сварка, паспяшаўся іх развесці. Цяпер не да гэтага. Пакуль не развіднела, трэба адыходзіць. Партызаны трапілі на баразну ў жыце і моўчкі адзін за адным пайшлі ў напрамку да Залесся. Неяк заўсёды атрымлівалася, што камандзір, ідучы на дыверсіі, быў першым, а вяртаючыся назад, - апошнім. Цяпер ён нават адставаў ад хлопцаў, лавіў расстаўленымі пальцамі мохрыкі з пылком з жытнёвых каласоў, браў у рот і жаваў іх. Бываюць і ў баявых абставінах у чалавека хвіліны, калі ён выходзіць з напружанага стану, забывае на час, у якім жыве, і глядзіць на сябе збоку, успамінае тыя моманты, калі жыццё праходзіла ў радасці, у светлых марах. Мікола нават забыў, што ў яго за плячамі аўтамат, што ўперадзе крочаць хлопцы.

Не, гэта ён ідзе па сцяжынцы пасля заканчэння дзесяцігодкі, а ўперадзе Ліда. Яны ўдваіх, яны толькі ўдваіх сярод жытнёвай нівы. Усё навокал чыстае: і блакітнае неба, пад якім вісяць званочкі-жаваранкі, і хвалькі ніў, і тая сцяжынка, што з'яўлялася тады яшчэ толькі стартавай пляцоўкай для палёту іх цудоўных мар. Ідуць удваіх, адчуваючы нейкае няўлоўнае спляценне маладых душ. І хочацца ім, каб тая сцяжынка і той дзень цягнуліся бясконца...

Паказалася вёска. Партызаны з агарода зайшлі ў двор. Зазвінелі цуглямі пад павеццю коні і перасталі жаваць траву. Яны нібы прыслухоўваліся, каб пазнаць, хто гэта.

- Свае, Вараны, свае, - абазваўся Мікола і пайшоў пад павець.

Конь затаптаўся, тыцкаў мордай у твар гаспадара, лашчыўся. Мікола вельмі любіў свайго каня: за хуткі бег, за паслухмянасць.

У баі па загаду Міколы Вараны лажыўся. Або саскочыць партызан з сядла і пабяжыць у двор, а конь нібы ўкопаны, стаіць на вуліцы, чакае.

Пакуль Мікола песціў свайго любімца, партызаны аб нечым шапталіся.

Камандзір толькі пачуў, што яны гаварылі Анатолю: «Ідзі папрасі, дасць».

Анатоль нясмелым крокам падышоў да павеці.

- Што ты хочаш? - запытаў камандзір.

- Мікола, мы хочам з'ездзіць у Ніўкі. Дык вось каб ты даў мне каня.

- А на сваім чаго не хочаш?

- Мой спатыкаецца, ды і выгляд не той...

- Гэта да пралетарачкі? Дык яна ж не любіць цябе, - засмяяўся Мікола. - Я і кроку б да такой дзяўчыны не зрабіў. Трэба ж табе мужчынскі гонар мець, хоць яна і прыгажуня.

- Няхай не любіць. Мы паслухаем гітару, спяе нам што-небудзь.

- Спяе. На заводзе ў нас была парачка... а яна была пралетарачка... Сапраўды, голас добры ў яе. А чаму ты думаеш, што я не паеду?

- Па настроі бачу.

- О, чэрці. Глядзіце толькі, пад самы нос да немцаў едзеце. Эх, любоў, любоў... З кім жа я застануся?

- З Пылілам. Назіраць за чыгункай будзе ён. А да вечара мы зноў будзем тут.

Мікола ў іншы момант мог бы і не даць каня, але цяпер ён яшчэ быў узрушаны сваімі ўспамінамі, а таму падумаў і вырашыў, што юным пачуццям трэба садзейнічаць, а не процістаяць, бо тады маладому чалавеку становіцца вельмі горка і крыўдна.

«Тая ж адпрэчыць яго сама, а не дам каня, дык будзе лічыць, што я вінаваты ва ўсім. На яе не пакрыўдзіцца, а на мяне... Няхай пагарцуе там...» - падумаў Мікола і сказаў:

- Бяры! А я пайду адпачываць. Але вазьмі і мой аўтамат з сабой, я з дзесяцізарадкай застануся.

- О, добра, о!..

Мікола паклікаў Паўла і першы палез на вышкі. Ляглі на сене. Хутка тупат капытоў Варанога сціх. У вёсцы не чуваць было ні гуку. Толькі недзе каля царквы пратарахцелі калёсы. Павел адразу ж засоп, а Мікола неяк падсвядома стараўся вызначыць, у які бок аддаляліся калёсы. Грукат станавіўся ўсё цішэйшым і цішэйшым. Мікола заключыў, што нехта паехаў у Жлобін. Ён адкінуўся на спіну і заплюшчыў вочы. Прыемна пахла свежым сенам. Соладка зліпаліся павекі. Хлопец заснуў.

Ён, напэўна, спаў бы доўга, каб не пачуў, што па двары ходзіць гаспадар, кашляе, нечым бразгае. І партызан злез з вышак. Ён заўважыў, што гаспадар прынёс ад суседзяў плужок-абганялку. Мікола адразу ж зразумеў, што стары хоча папрасіць каня, бо яго гнядога забралі немцы.

- Думаеце бульбу абганяць? - запытаў Мікола.

- Так, сынок, хацеў бы пад дожджык. Пырнікам дужа зарастае.

- Дык бярыце любога каня. Праўда, не ведаю, які з іх лепш ходзіць у баразне.

- Нічога, я схаджу па дачку, яна мне паводзіць. Хаця вунь яна сама ўжо ідзе, - усміхнуўся стары.

Жанчына год трыццаці хутка ішла па вуліцы супраць ветру, трымаючыся рукой за ражкі хусткі.

Мікола ніколі не бачыў дачкі гаспадара і таму глядзеў на яе з цікавасцю. Прывітаўшыся, сказаў:

- На лаўца і звер бяжыць. А бацька па вас толькі хацеў ісці.

- Мяне паслалі не да бацькі, а да вас.

- Што вы кажаце? Каму ж я так спатрэбіўся?

- Ведаеце, прыйшло дзевяць немцаў... - жанчына ўсміхнулася, а Мікола спахмурнеў.

Адразу нібы токам ударыла хлопца. Але мільганула думка, ці не дурная гэта жанчына: прыйшлі ў вёску немцы, а яна смяецца.

- Але вы не бойцеся, не бойцеся, немцы прыйшлі здавацца ў палон. Дык вакол іх сабралася многа людзей. Афіцэр просіць, каб правялі іх да партызан.

Падышоў стары, Мікола павярнуўся да яго, каб паглядзець, як ён будзе рэагаваць на паведамленне дачкі. Тая паўтарала, што сапраўды немцы шукаюць партызан, каб перайсці да іх. Тады толькі хлопец паверыў, што жанчына ў поўным розуме.

- Можа, гэта ашуканства якое? - звярнуўся да яе Мікола.

- Хто яго ведае? Спачатку і мы ўсе так думалі. А потым яны кажуць, каб вялі іх у лес. Мы адмаўляліся, што не ведаем, дзе партызаны. А нехта сказаў, што яны вельмі далёка. Дык афіцэр - ён крыху гаворыць па-расейску - просіць, каб усё ж правялі.

- Сапраўды, яны ж бы не адважыліся ісці ў глыб лесу, - выказаў сваю думку Мікола. - А якая ў іх зброя?

- У трох салдат нічога няма, у афіцэра аўтамат і ў пяцярых салдат вінтоўкі.

Жанчына расказала, што ў немцаў з сабою чамаданы, скручаныя палаткі, звязаныя ў клункі посцілкі. Пасля гэтага Мікола канчаткова паверыў, што немцы ідуць здавацца. Але тут яго зацікавіла другое: адкуль жанчына ведае, што партызаны ў яе бацькі, і хлопец запытаў:

- Вы ведалі, што мы тут?

- Так.

- А хто вам сказаў?

Жанчына прыкметна разгубілася ад нечаканага пытання і, не знайшоўшы, што адказаць, патупіла вочы ў зямлю.

Мікола глянуў на старога.

- Не, я не паведамляў, - адказаўся той.

- Нехта ўчора вас бачыў, - нясмела сказала жанчына.

- Бацька, - звярнуўся партызан да старога. - Гэта яе муж лейтэнант Чырвонай Арміі, што вы гаварылі, на вайне?

- Так, так.

- Добра, жанчына, ідзіце і скажыце немцам, няхай ідуць да балацянкі, мы іх будзем на мосціку чакаць.

Жанчына павярнулася і, задаволеная, амаль пабегла. А Мікола пайшоў будзіць Паўла.

- Хопіць спаць, - сказаў ён. - Пакуль хлопцы прыедуць, дык мы ўжо палонных немцаў будзем трымаць.

- Якіх немцаў? - павярнуўся і пазяхнуў Павел.

- Аднекуль з часці ўцяклі, шукаюць партызан.

- Што мы будзем з імі рабіць, на чорта яны нам. Няхай ідуць ды самі свой эшалон скінуць пад адхон. А так бачаць, што наша перамога, дык яны ў кусты, каб толькі жраць. У нас сваіх едакоў хоць адбаўляй.

- Што ты трызніш, уставай!

Павел ляніва стаў на калені і пасунуўся да лесвіцы.

- Хутчэй, хутчэй, - падганяў Мікола - Пойдзем на балацянку. ...